آیه حصر (علوم قرآنی )
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
آیه حصر ( علوم قرآنی ) : آیه 145سوره انعام، در باره بخشی از حیوانات حرام
به آیه 145سوره انعام «آیه حصر» اطلاق می‌شود: «قُلْ لا أَجِدُ فِی ما أُوحِیَ إِلَیَّ مُحَرَّماً عَلی طاعِمٍ یَطْعَمُهُ إِلاَّ أَنْ یَکُونَ مَیْتَةً أَوْ دَماً مَسْفُوحاً أَوْ لَحْمَ خِنزِیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَیْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ باغٍ وَ لا عادٍ فَإِنَّ رَبَّکَ غَفُورٌ رَحِیمٌ»؛ «بگو در آنچه بر من وحی شده، هیچ حرامی بر کسی که غذایی میخورد نمییابم بجز اینکه مردار باشد یا خونی که (از بدن حیوان) بیرون ریخته یا گوشت خوک که اینها همه پلیدند، یا حیوانی که در طریق گناه به هنگام سر بریدن، نام غیر خدا (نام بتها) بر آنها برده شده است، اما کسانی که ناچار شوند بدون اینکه بخاطر لذت باشد و یا زیاده از حد بخورند (گناهی بر آنها نیست) پروردگار تو آمرزنده مهربان است».
برای روشن ساختن محرمات الهی از بدعتهایی که مشرکان در آئین حق گذاشته بودند، غذاهای حرام را در چهار مورد منحصر می‌کند:
گوشت حیوان مردار؛ خونی که از بدن حیوان بیرون میریزد (نه خونهایی که پس از بریدن رگهای حیوان و خارج شدن مقدار زیادی از خون در لابلای رگهای موئین در وسط گوشتها باقی میماند) ؛ گوشت خوک؛ و حیواناتی که هنگام ذبح نام غیر خدا بر آنها برده شده است.
در مورد چهارم، به جای ذکر کلمه حیوان، کلمه 'فسق' آمده که به معنی خارج شدن از راه و رسم بندگی و اطاعت فرمان خدا است، و لذا به هر گونه گناه فسق گفته می‌شود، اما ذکر این کلمه در برابر رجس که در مورد سه موضوع حرام سابق گذشت، ممکن است اشاره به این باشد که گوشتهای حرام، اصولا بر دو دسته است، گوشتهایی که تحریم آنها به خاطر پلیدی و تنفر طبع و زیانهای جسمانی میباشد، و به آن رجس اطلاق میگردد، و گوشتهایی که نه پلید است و نه از نظر بهداشتی زیانآور، اما از نظر اخلاقی و معنوی نشانه بیگانگی از خدا و دوری از مکتب توحید است، و به همین دلیل نیز تحریم شده است.
در اینجا یک سؤال پیش میآید که چگونه تمام محرمات الهی در زمینه غذاها منحصر به چهار چیز شمرده شده است، با اینکه میدانیم غذاهای حرام منحصر به اینها نیست، گوشت حیوانات درنده و گوشت حیوانات دریایی (جز ماهی فلسدار) و مانند آنها همگی حرام هستند در حالی که در آیه هیچ نامی از آنها به میان نیامده و محرمات منحصر به چهار چیز شمرده شده است؟
بعضی در پاسخ این سؤال گفتهاند که به هنگام نزول این آیات در مکه، هنوز حکم تحریم سایر غذاهای حرام نازل نشده بود، ولی این جواب صحیح به نظر نمیرسد، گواه این سخن آنکه عین همین تعبیر یا شبیه آن در بعضی از سورههای مدنی نیز دیده می‌شود، مانند آیه 173 سوره بقره.
ظاهر این است که این آیه، تنها نظر به نفی احکام خرافی مشرکان دارد و به اصطلاح، 'حصر اضافی' است، و به تعبیر دیگر آیه میگوید: محرمات الهی اینها هستند نه آنچه شما به هم بافتهاید. برای روشن شدن این سخن بد نیست مثالی بزنیم، کسی از ما سؤال می‌کند آیا حسن و حسین، هر دو آمدند، ما در جواب میگوئیم نه فقط حسن آمد، در اینجا منظورمان این است که آمدن نفر دوم، یعنی حسین را نفی کنیم، اما هیچ مانعی ندارد کسان دیگری که اصلا مورد بحث ما نبودهاند آمده باشند، چنین حصری را حصر اضافی (یا نسبی) میگویند.
منابع
- تفسیر نمونه جلد 6 : صفحه 12
- مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 4 : صفحه 584
- الدر المنثور فی التفسیر بالماثور جلد 3 : صفحه 50
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «آیه حصر ( علوم قرآنی )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه آیه حصر (علوم قرآنی ) به زیرصفحه آیه حصر (علوم قرآنی )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.