قواعد ضمایر
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
قواعد ضمایر : قواعد مهم درباره ضمایر و استعمال آن‌ها
یکی از قواعد ادبی مؤثر در تفسیر قرآن و علوم آن، قواعد ضمایر قرآن است. اصل وضع ضمیر برای اختصار و گزیده‌گویی است؛ لذا در آیه 35 سوره احزاب، ضمیر «هم» جایگزین بیست کلمه است: «إِنَّ الْمُسْلِمِینَ وَالْمُسْلِمَاتِ وَ... أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِیمًا»؛ «همانا کلیه مردان و زنان مسلمان و… برای همه آن‌ها خدا مغفرت و پاداش بزرگ مهیا کرده است».
ضمیر یا متصل است یا منفصل، و تا زمانی که آوردن ضمیر متصل ممکن باشد، ضمیر منفصل آورده نمی‌شود.
یکی از قواعد ضمیر آن است که مرجعی داشته باشد که ضمیر به آن برگردد، و آن مرجع باید آشکار و هماهنگ و پیش از ضمیر آمده باشد؛ مانند: «وَنَادَی نُوحٌ ابْنَهُ» (هود// 42) . در این آیه، ضمیر در «ابنه» به «نوح» برمی‌گردد.
گاهی مرجع ضمیر، متأخر است؛ مانند: «فَأَوْجَسَ فِی نَفْسِهِ خِیفَةً مُّوسَی» (طه// 67) . در این آیه، ضمیر در «نفسه» به «موسی» برمی‌گردد که متأخر است.
اصل آن است که مرجع ضمیر به نزدیک‌ترین لفظ مناسب خود برگردد؛ به همین دلیل، مفعول اول در: «وَکَذَلِکَ جَعَلْنَا لِکُلِّ نِبِیٍّ عَدُوًّا شَیَاطِینَ الإِنسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَی بَعْضٍ» (انعام// 112) مؤخر شده است تا ضمیر «بعضهم» به آن برگردد؛ زیرا به ضمیر نزدیک‌تر است؛ یعنی «الشیاطین یوحی بعضهم الی بعض».
قاعده دیگر در ضمایر این است که اگر در جایی چند ضمیر باشد، اصل آن است که مرجع آن‌ها یکی باشد تا باعث ابهام نشود؛ مانند: «أَنِ اقْذِفِیهِ فِی التَّابُوتِ فَاقْذِفِیهِ فِی الْیَمِّ» (طه// 39) . در این آیه، مرجع ضمیر «اقذفیه» باید یکی باشد. بنابراین، زمخشری از این که برخی مرجع اولی را «موسی» و مرجع دومی را «تابوت» دانسته‌اند، اشکال کرده است.
قواعد زیادی در باره ضمیر هست که به سبب رعایت اختصار از بیان آن‌ها خودداری شد.
نیز ر.ک:ضمیر فصل، ضمایر قرآن، ضمیر شأن و قصه، ضمیر منفصل، ضمیر متصل.
منابع
اصطلاح‌نامه
اعم
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه قواعد ضمایر به زیرصفحه قواعد ضمایر/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.