قاعده تجاوز ( اصول فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
قاعده تجاوز ( اصول فقه ) : حکم به انجام عمل، هنگام شک بعد از تجاوز از محلّ انجام آن
قاعده تجاوز، از قواعد فقهی مشهور بوده و به معنای بنا گذاشتن بر انجام عملی است که بعد از تجاوز و عبور از محل انجام آن، در به جا آوردن آن شک شده است، چه آن که عملی که انجام آن مشکوک است، جزئی از اجزای یک مرکب باشد ـ که بعد از انجام برخی از اجزای آن، در انجام آن جزء خاص، شک شده باشد ـ و چه عملی مستقل باشد که وقت خاص دارد و بعد از پایان وقت آن در انجام آن تردید شده است.
بنابراین، نمازگزاری که در حال انجام نماز (مرکب دارای اجزا) ، در رکوع شک کند که آیا حمد و سوره را خوانده است یا نه، با تمسک به قاعده تجاوز، بنا را بر این می‌گذارد که حمد و سوره را خوانده و به شک خود اعتنا نمی‌کند. هم چنین کسی که بعد از طلوع آفتاب، در انجام نماز صبح (عمل مستقل دارای وقت خاص) شک می‌نماید، با به کارگیری این قاعده، بنا را بر این می‌گذارد که نماز صبح را خوانده است.
نکته اول:
در این که قاعده تجاوز و قاعده فراغ، یکی است یا نه، اختلاف وجود دارد؛ بعضی مانند مرحوم ' آخوند خراسانی ' آنها را دو قاعده مستقل دانسته و برای اثبات مدعای خود چنین استدلال کرده‌اند که قاعده تجاوز فقط هنگام شک در جزء یک عمل مرکب (دارای اجزا) ، و قاعده فراغ تنها هنگام تجاوز از خود عمل مرکب ـ نه اجزای آن ـ جاری است. افزون بر آن، مورد قاعده تجاوز، شک در وجود عمل است، اما مورد قاعده فراغ، شک در صحت عمل می‌باشد.
برخی دیگر مانند مرحوم ' شیخ انصاری ' این دو را یک قاعده کلی شامل هر دو مورد ـ فراغ از عمل و تجاوز از اجزا ـ می‌دانند.
نکته دوم:
برخی بر این باورند که قاعده تجاوز، هنگام شک در اثنای طهارت‌های سه گانه (غسل، وضو، تیمم) جاری نخواهد شد؛ پس اگر کسی در حال وضو و به هنگام شستن دو دست، شک کند که صورت خود را شسته یا نه، باید برگردد و صورت را بشوید و سپس وضو را ادامه دهد. [۱] اما گروهی معتقدند این قاعده در هر عملی که دارای اجزا باشد به کار می‌رود.
نکته سوم:
در این که قاعده تجاوز، اصل است یا اماره، اختلاف وجود دارد، هر چند بیشتر اصولیون به اماره بودن آن اعتقاد دارند.
نیز ر.ک:قاعده فراغ ( اصول فقه ).
پانوشت
منابع
- القواعد الفقهیة جلد 1 : صفحه (211-239)
- منتقی الاصول جلد 6 : صفحه 29
- انوارالهدایة فی التعلیقة علی الکفایة جلد 2 : صفحه (262-263)
- اصول فقه : صفحه 266
- فوائد الاصول جلد 4 : صفحه (618-626)
- منهاج الاصول جلد 5 : صفحه 355
- فرهنگ معارف اسلامی جلد 3 : صفحه 487
- کفایة الاصول : صفحه 492
- فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول : صفحه 260
- الفروق المهمة فی الاصول الفقهیة : صفحه 158
- نهایة الاصول : صفحه 423
- سیری کامل در اصول فقه جلد 4 : صفحه (404-418)
- فرهنگ نامه اصول فقه
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «قاعده تجاوز ( اصول فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
وابسته
- اصالت صحت، اصل استصحاب ( اصول فقه )، تجاوز از محل عقلی، تجاوزاز محل عادی، تعارض استصحاب و قاعده تجاوز، تعدد قاعده تجاوز و فراغ، قاعده فراغ ( اصول فقه )
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه قاعده تجاوز ( اصول فقه ) به زیرصفحه قاعده تجاوز ( اصول فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- آراؤنا فی اصول الفقه جلد 1 : صفحه 114
- اجود التقریرات جلد 2 : صفحه 463، 465، 479، 480
- اصطلاحات الاصول : صفحه 182، 183، 199
- اصول الاستنباط : صفحه 287، 288
- اصول فقه : صفحه 266
- الفروق المهمة فی الاصول الفقهیة : صفحه 158
- القواعد الفقهیة جلد 1 : صفحه (211-239)
- المحصول فی علم الاصول جلد 1 : صفحه 438
- المحصول فی علم الاصول جلد 4 : صفحه 290، 292، 298، 299، 300، 302، 310، 312، 313، 314، 317، 320، 321، 322، 324، 326، 328، 332، 333، 334، 336، 340، 346
- المحکم فی اصول الفقه جلد 5 : صفحه 405، 408، 409، 410، 412، 415، 419، 420، 421، 424، 426، 427، 430، 432، 436، 437، 441، 442، 443، 444، 446، 447، 451، 455، 456، 460، 463، 464، 471، 472
- انوار الاصول جلد 3 : صفحه 313
- انوارالهدایة فی التعلیقة علی الکفایة جلد 2 : صفحه (262-263)
- تسدید الاصول جلد 1 : صفحه 201
- تهذیب الاصول جلد 1 : صفحه 196
- تهذیب الاصول جلد 2 : صفحه 41، 43
- حقایق الاصول جلد 2 : صفحه 547
- سیری کامل در اصول فقه جلد 4 : صفحه (404-418)
- علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید : صفحه 405، 406، 407، 408، 409، 410، 411
- فرائد الاصول جلد 2 : صفحه 712، 714، 715، 716
- فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول : صفحه 260
- فرهنگ معارف اسلامی جلد 3 : صفحه 487
- فوائد الاصول جلد 4 : صفحه (618-626)، 620، 623، 627، 631، 633، 636، 639، 640، 647، 652
- کفایة الاصول : صفحه 492
- مصباح الاصول جلد 3 : صفحه 268، 269، 271، 273، 275، 277، 278، 279، 280، 281، 282، 285، 287، 288، 289، 290، 293، 294، 295، 297، 299، 301، 302، 303، 305، 306، 312، 315، 316، 320
- منتقی الاصول جلد 6 : صفحه 29
- منتقی الاصول جلد 7 : صفحه 129، 142، 144، 146، 148، 149، 152، 154، 159، 160، 161، 163، 165، 167، 168، 172، 173، 175، 178، 184، 185، 200، 201، 203، 204، 206، 209
- منهاج الاصول جلد 5 : صفحه 355
- نهایة الاصول : صفحه 423
- نهایة الافکار جلد 4 جزء -2 : صفحه 36، 38، 39، 40، 44، 45، 46، 47، 48، 50، 52، 53، 54، 55، 56، 57، 58، 59، 60، 61، 62، 63، 64، 65، 67، 69، 71، 72، 77
- نهایة الافکار جلد 4-2 : صفحه 36، 38، 39، 40، 44، 45، 46، 47، 48، 50، 52، 53، 54، 55، 56، 57، 58، 59، 60، 61، 62، 63، 64، 65، 67، 69، 71، 72، 77