تعدد ( فقه )

از عنوان تعدّد در بسیاری از ابواب مانند طهارت، صلات، زکات، صوم، حج، نکاح، طلاق، حدود و قصاص به مناسبت سخن رفته که به نمونه‏هایی از احکام آن اشاره می‏شود.

تعدّد و طهارت: در تطهیر لباس و بدن از برخی نجاسات، تعدّدِ شستن لازم است، مانند تطهیر بدن یا لباس نجس شده به ادرار با آب قلیل) ر آب قلیل (که بنابر قول مشهور دو بار و بنابر قول گروهی، ظرف نجس شده به غیر ولوغ) ر ولوغ (سه بار باید شسته شود. 1

برای رفع حدثهای متعدّد همچون خوابیدن و ادرار کردن، یک وضو کفایت می‏کند به شرط آنکه مقصود، رفع طبیعت حدث باشد، امّا اگر مقصود رفع بعضی حدثها باشد بنابر قول برخی، وضو باطل است. کسی که غسلهای متعدّد - همچون غسل جنابت، حیض و مسّ میّت - بر عهده دارد اگر به نیّت غسل جنابت یا به نیّت همه، یک غسل کند) ر غسل (کافی است) ر تداخل اسباب و مسببات (.

در تیمّم اگر مبدل منه) چیزی که تیمّم، بدل از آن انجام می‏گیرد (متعدّد باشد، مانند غسل و وضو برای مستحاضه، تعیین آن هنگام تیمّم، واجب است. 3 در تیمّم بدل از غسل تعدّدِ زدن دست بر خاک؛ یکی برای مسح صورت و دیگری برای مسح دست، بنابر مشهور واجب است. 4

تعدّد ولیّ: در فرض تعدّد ولیّ میّت، بنابر قول اکثر فقها، قضای نماز و روزه میّت بین آنان توزیع می‏گردد. در تجهیز میّت و اقامه نماز بر او اذن ولیّ واجب است. در صورت تعدّد ولیّ در اینکه باید از همه اذن گرفته شود یا اذن بعضی به شرط عدم مخالفت بعض دیگر با او کفایت می‏کند، اختلاف است. 5

پدر و جدّ پدری بر بچه نابالغ و نیز - بنابر قول گروهی - بر دختر بالغ رشید) غیر بیوه (در امر ازدواج ولایت دارند. 6 اگر آن دو در امر ازدواج وی با هم اختلاف پیدا کنند و هر یک برای ازدواج با دختر، مردی را برگزیند، اقدام جدّ مقدّم می‏شود؛ از این‏رو در فرض هم‏زمان بودن عقد هر دو، عقد جدّ صحیح خواهد بود و در فرض هم‏زمان نبودن، عقد سابق مقدّم می‏شود. 7

تعدّد و نماز: تکرار اقامه نماز - اعم از جماعت و فرادا - بر میّت) ر نماز میّت (بنابر مشهور جز بر صاحبان فضل و شرف مکروه است. 8 تعدّد نماز جمعه) ر نماز جمعه (در محدوده یک فرسخ صحیح نیست. از این‏رو، از شرایط اقامه نماز جمعه در یک منطقه، عدم اقامه نماز جمعه دیگر در کمتر از محدوده یک فرسخی آن است. 9

با تعدّد سبب نماز آیات، مانند بروز کسوف و زلزله در یک زمان، نماز آیات نیز متعدّد می‏شود10) ر نماز آیات (.

تعدّد و روزه: در مواردی که ابطال عمدی روزه موجب کفّاره می‏شود - مانند ابطال روزه ماه رمضان بدون عذر به خوردن و آشامیدن - با تکرار سبب کفّاره در دو روز یا بیشتر، کفّاره نیز تکرار می‏شود. در اینکه تعدّدِ سبب در یک روز موجب تعدّدِ کفّاره می‏گردد یا نه، اختلاف است. 11

تعدّد و زکات: با تعدّد سبب زکات در یک فرد - مانند آنکه هم فقیر باشد، هم عامل جمع‏آوری زکات و هم بدهکار - جایز است برای هر سببی، سهمی از زکات به او داده شود. 12

تعدّد و حج: با ارتکاب چند سبب از اسباب کفّاره در حال احرام - مانند شکار کردن، پوشیدن لباس دوخته و گرفتن ناخن - کفّاره نیز متعدّد می‏شود. در برخی محرّمات احرام همچون صید و آمیزش، تکرار یک سبب نیز بنابر قول مشهور موجب تعدّد کفّاره خواهد بود. 13

تعدّد همسر: مرد می‏تواند به عقد دائم چهار زن و به عقد موقّت) ر ازدواج موقّت (بیش از آن برای خود برگزیند14) ر تعدّد زوجات (.

تعدّد طلاق: مرد می‏تواند تا سه بار همسر آزاد خود را طلاق دهد. ازدواج مجدّد پس از طلاق سوم منوط به ازدواج زن با مردی دیگر و گرفتن طلاق از او است) ر تحلیل (. نُه بار طلاق دادن زن موجب حرمت ابدی وی بر طلاق دهنده می‏شود. 15

تعدّد و اثبات قضایی: از راههای اثبات موضوع مورد نزاع نزد قاضی، شهادت است) ر شهادت (. از شرایط شهادت، تعدّد شاهد می‏باشد) ر بیّنه (. همچنین از راههای اثبات موجب حد - همچون زنا، لواط و سرقت - اقرار) ر اقرار (می‏باشد که در آن نیز تعدّد شرط است و با یک بار اقرار ثابت نمی‏شود) ر حدود (.

تعدّد جانی: اگر چند نفر با هم، کسی را بکشند، ولیّ مقتول می‏تواند همه را قصاص کند، به شرط آنکه دیه مازاد بر دیه مقتول را به آنان برگرداند؛ بنابر این اگر قاتل دو نفر باشند، ولیّ می‏تواند به عنوان قصاص هر دو را بکشد، لیکن باید دیه یکی از آن دو را بپردازد که بین ایشان تقسیم می‏شود. 16

تعدّد زوجات

تعدّد زوجات: چند همسر گزینی.

تعدّد زوجات عبارت است از اینکه مردی زنان متعدّدی را به همسری برگزیند. در قرآن کریم آمده است: »از زنان پاک و مورد پسند خود، دو و) یا (سه و) یا (چهار تن را به همسری در آورید و اگر می‏ترسید عدالت را) درباره همسران متعدّد (رعایت نکنید، تنها یک همسر بگیرید یا از زنانی که مالک آنهایید) کنیز (استفاده کنید. «1 از این عنوان در باب نکاح سخن رفته است.

حکم تکلیفی: تعدّد زوجات به نصّ قرآن کریم، مشروع و برای مرد جایز است.

حدّ تعدّد: از اختصاصات رسول اکرم صلّی اللَّه علیه و آله، جواز ازدواج با بیش از چهار زن به عقد دائم است) ر اختصاصات النّبی (. مرد آزاد می‏تواند هم‏زمان به عقد دائم چهار زن آزاد، یا دو زن آزاد و دو کنیز و یا سه زن آزاد و یک کنیز اختیار کند و برای مرد غیر آزاد) برده (اختیار چهار کنیز یا دو زن آزاد و یا یک زن آزاد و دو کنیز در یک زمان، جایز است. 2

در ازدواج موقّت، بنابر مشهور حدّی برای گزینش همسر وجود ندارد و مرد می‏تواند به عقد موقّت هر تعداد از زنان را به همسری خویش درآورد. 3

احکام: مردی که چهار همسر دائم دارد اگر یکی از آنان را طلاق رجعی) ر طلاق رجعی (دهد، پیش از سپری شدن عدّه آن زن) ر عدّه (نمی‏تواند با زنی دیگر ازدواج کند و در فرض ازدواج، عقد باطل است و اگر طلاق، بائن) ر طلاق بائن (باشد، مرد می‏تواند پس از طلاق با زنی دیگر ازدواج کند؛ هرچند این کار قبل از تمام شدن عدّه مکروه است. 4

در موارد عدم نیاز به عدّه - مانند طلاق غیر مَدخولٌ بِها) طلاق قبل از آمیزش (، یائسه بودن زن و انقطاع علقه زوجیت بدون طلاق، مانند آنکه زن بمیرد یا عقد ازدواج به سبب فسخ یا انفساخ باطل گردد - کراهت نیز منتفی است.

مردی که سه زن دارد اگر به عقد دائم دو زن دیگر اختیار کند، عقد پنجمی باطل خواهد بود و اگر عقد هر دو هم‏زمان بوده است، بنابر مشهور، هر دو عقد باطل است. قول مقابل مشهور، تخییر بین گزینش یکی از آن دو است. 6

کافری که مسلمان شده است چنانچه بیش از چهار زن داشته باشد، با چهار تن از آنان می‏تواند زندگی کند و از بقیّه باید جدا شود. 7

عدالت میان همسران: رعایت عدالت میان همسران در نفقه واجب و تقسیم شبها بر مرد واجب است. اگر زنان، چهار تن باشند، مرد باید هر شب نزد یکی از آنان باشد و اگر کمتر) سه یا دو تن (باشند، از آنجا که مرد حق دارد تا چهار زن داشته باشد، باقی مانده چهار شب، حقّ او خواهد بود که می‏تواند آن را به بعضی از زنان اختصاص دهد و یا بدون آنان سپری کند. بنابر این، مردی که دو زن دارد می‏تواند سه شب را نزد یکی و یک شب را نزد دیگری بماند. 8

البتّه در اینکه این حق) تقسیم شبها میان همسران (از ابتدا بر مرد واجب است - بدین معنا که شروع به تقسیم شبها بر او واجب است - یا اینکه شروع واجب نیست؛ لیکن اگر شروع کرد، تقسیم واجب خواهد بود، اختلاف است9) ر قَسْم (.

رعایت عدالت میان همسران در هزینه زندگی) به جز نفقه واجب (، بذل توجّه، گشاده رویی و هم‏بستری، مستحب است، همچنین مستحب است شبی که به هر زن تعلّق دارد بامداد آن شب را نیز نزد او بماند. 10

تعدّد مطلوب

تعدّد مطلوب: مطلوب بودن عملِ مقیّد به قیدی حتّی بدون آن قید.

تعدّد مطلوب در مقابل وحدت مطلوب) ر وحدت مطلوب (در جایی است که عملی مقیّد به قیدی است، لیکن آن قید در مطلوبیت نفس عمل دخالت ندارد؛ هرچند رعایت قید نیز مطلوب است. بنابر این در فرض عدم امکان رعایت قید،

مطلوبیت عمل همچنان به قوّت خود باقی است، مانند اقامه هر یک از نمازهای یومیّه در وقت خود که علاوه بر مطلوبیت نفس نماز، اقامه آن در وقت، مطلوب است و با فوت وقت، مطلوبیت نماز همچنان باقی است و وجوبش ساقط نمی‏گردد. در نتیجه قضای آن واجب خواهد بود. 1

بسیاری از خصوصیات وارد شده در اعمال مستحب، 2 همچنین بیشتر سوره‏های سفارش شده در نمازهای نافله از باب تعدّد مطلوب است. 3

تعدّد مطلوب دارای آثاری است که به نمونه‏هایی از آن در بابهای صوم، حج، اجاره و وقف اشاره می‏شود.

صوم: اگر روزه روز خاصّی به نذر بر مکلّف واجب گردد و او به جهت مانعی نتواند آن روز را روزه بگیرد، نذرش باطل و قضای آن ساقط می‏گردد، لیکن اگر نذر یادشده به نحو تعدّد مطلوب باشد، نذر باطل نمی‏شود و باید روز دیگری روزه بگیرد. 4

حج: هزینه حج کسی که وصیّت کرده فردی خاص به نیابت او حج مستحب بگزارد، از ثلث مال تأمین می‏شود؛ لیکن اگر وصیّ، جز به اجرتی بیشتر از ثلث، نیابت را نپذیرد، وصیّت باطل می‏شود مگر آنکه وصیّت به‏گونه تعدّد مطلوب باشد که در این صورت، به فردی دیگر واگذار می‏شود. 5

اجاره: کسی که برای بردن کالایی به جایی مشخّص و در زمانی معیّن اجیر شده است، چنانچه در اثنای راه مانعی از ادامه سفر پیش آید، اجاره باطل می‏شود. در این فرض اگر مورد اجاره، رساندن کالا به مقصد تعیین شده باشد، فردِ از راه باز مانده، مستحق دستمزد نیست، لیکن اگر مورد اجاره، مجموع سفر و رساندن کالا به‏گونه تعدّد مطلوب باشد، اجیر به مقدار مسافت پیموده استحقاق اجرت دارد. 6

وقف: اگر ملکی مانند مغازه برای مثلا مسجدی وقف گردد، در فرض خراب شدن مسجد و عدم امکان تعمیر آن، اگر وقف به نحو تعدّد مطلوب باشد، در آمد آن در مسجدی دیگر صرف می‏شود.