وقف ناقص
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
وقف ناقص : وقف بر بخشی از کلام، با نیاز بخش بعدی به آن
وقف اختیاری را در یک تقسیم، به وقف تام و ناقص تقسیم کرده‌اند. «وقف ناقص» در جایی است که از بخش بعدی مستغنی باشد اما بخش بعدی، از این کلام مستغنی نباشد. مثلاً در: «اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ **صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ» (فاتحه//6-7) هر چند عبارت: «اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ» به مابعد نیازی ندارد، اما «صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ» به ماقبل مرتبط بوده و بی نیاز از آن نیست.
ارتباط معنایی بین دو بخش کلام، از حیث شدت و ضعف، متفاوت است و به همین ملاک، اقسام پنج گانه‌ای به اسامی: «وقف اتمّ»، «وقف تام»، «وقف شبه تام»، «وقف ناقص» و «وقف انقص» ترسیم کرده‌اند که ارتباط در این اقسام- به ترتیب- از ضعف به شدت می‌گراید، و به همین نسبت، مکثِ همراه با وقف، کم و کمتر می‌شود به طوری که در «وقف انقص» بخش اول بدون مکث و تراخی باید به دنبال بخش اول قرائت شود.
زرکشی در مواردی، وقف ناقص را نیکو شمرده است:
1. به هدف بیان یک نکته، مثل وقف بر «عِوَجَا» در آیه: «وَلَمْ یَجْعَل لَّهُ عِوَجَا**قَیِّمًا لِّیُنذِرَ بَأْسًا شَدِیدًا مِن لَّدُنْهُ» (کهف//1-2) برای بیان این نکته که «قَیِّمًا» منفصل از «عِوَجَا» بوده و حال (با نیت تقدّم) است. و مثل وقف بر «بَنَاتُ الأُخْتِ» در آیه: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمْ أُمَّهَاتُکُمْ وَبَنَاتُکُمْ وَأَخَوَاتُکُمْ وَعَمَّاتُکُمْ وَخَالاَتُکُمْ وَبَنَاتُ الأَخِ وَبَنَاتُ الأُخْتِ وَأُمَّهَاتُکُمُ اللاَّتِی أَرْضَعْنَکُمْ» (نساء//23) برای فاصله گذاشتن بین تحریم نَسَبی و سببی. و مثل وقف بر «مَّرْقَدِنَا» در آیه: «قَالُوا یَا وَیْلَنَا مَن بَعَثَنَا مِن مَّرْقَدِنَا هَذَا مَا وَعَدَ الرَّحْمَنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ» (یس//52) برای بیان این نکته که «هَذَا... » ادامه قول مذکور نیست.
2. وقف بر رؤوس آیات، مثل: «مَاکِثِینَ فِیهِ أَبَدًا**وَیُنذِرَ الَّذِینَ» (کهف//3-4) ، و: «وَاتَّقُواْ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ**أَن تَقُولُواْ» (انعام//155-156) .
3. در مواردی که صورت وقف و وصل به لحاظ لفظ، عین همدیگر باشند، مثل: «کَلَّا إِنَّهَا لَظَی**نَزَّاعَةً لِّلشَّوَی**تَدْعُو مَنْ أَدْبَرَ وَتَوَلَّی**وَجَمَعَ فَأَوْعَی» (معارج//15-18) .
4. در مواردی که کلام مبنی بر وقف است، که به لحاظ صیغه، غیر از وقف، جایز نیست، مثل: «لَمْ أُوتَ کِتَابِیهْ**وَلَمْ أَدْرِ مَا حِسَابِیهْ» (حاقه//25-26).
منابع
- جمال القراء و کمال الاقراء جلد 2 : صفحه 402
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه (364-367)
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 360