نظریه تغایرطلب و اراده
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
نظریه تغایرطلب و اراده : نظریه‌ای در نسبت میان طلب و اراده
نظریه تغایر طلب و اراده، به این معنا است که ' طلب ' و ' اراده ' نه از نظر مفهوم و نه از نظر مصداق، با هم اتحاد ندارند. مرحوم ' آخوند خراسانی ' می‌گوید: علمای امامیه ـ به استثنای برخی ـ و معتزله معتقدند طلب و اراده، برای یک معنا وضع شده است، اما اشاعره و برخی از امامیه گمان کرده‌اند لفظ ' طلب ' برای یک معنا و کلمه ' اراده ' برای معنای دیگری وضع شده است. وی منشأ این اختلاف را، اختلاف میان اشاعره و معتزله در پذیرش ' کلام نفسی ' می‌داند؛ به این بیان که:
درباره اطلاق صفت متکلم بر خداوند متعال تقریباً اختلافی وجود ندارد، اما در چگونگی آن اختلاف است؛ اشاعره معتقدند صفت تکلم از صفات ذات و قدیم است، و نیز بر این باورند که صفتی غیر از ' اراده '، ' علم ' و سایر صفات، به نام ' کلام نفسی ' در خداوند وجود دارد که از نوع کلام لفظی نیست. آنها سپس دایره کلام نفسی را به کلام انسان نیز سرایت داده‌اند.
اما معتزله معتقدند تکلم از صفات ذات نیست، بلکه از صفات فعل خداوند به شمار می‌آید و معنای متکلم بودن خداوند این است که در یک موجود، صدا بیافریند.
مرحوم ' آخوند ' بین مسئله کلام نفسی و طلب و اراده رابطه برقرار کرده است؛ به این بیان که، هر کس به کلام نفسی معتقد است باید طلب و اراده را مغایر هم دیگر بداند، و هر کس به اتحاد طلب و اراده اعتقاد داشته باشد باید کلام نفسی را نفی کند.
وی سپس می‌گوید: حق این است که ' طلب ' و ' اراده ' دو لفظ می‌باشد که موضوع له آنها یکی است. این وحدت در همه مراحل و مراتب وجود دارد؛ یعنی آن دو هم در عالم مفهوم معنای واحدی دارند و هم در وجود خارجی و حقیقی و هم در وجود انشایی، و اختلاف اشاعره و معتزله، اختلاف لفظی است نه حقیقی، زیرا اختلاف طلب و اراده فقط در مقام انصراف است؛ یعنی وقتی کلمه ' اراده ' اطلاق می‌شود، ذهن به وجود حقیقی آن، که صفتی نفسانی است، انصراف پیدا می‌کند، اما وقتی کلمه ' طلب ' اطلاق می‌شود، به طلب انشایی انصراف پیدا می‌کند و اختلاف در مقام انصراف، مانع از اتحاد معنای آن دو نیست.
برخی از اصولیون متأخر معتقدند هیچ ارتباطی بین بحث کلام نفسی و اتحاد طلب و اراده وجود ندارد و دو بحث مستقل و جدای از هم می‌باشد؛ از این رو برخی هم چون مرحوم ' آیت الله بروجردی ' با این که کلام نفسی را نمی‌پذیرند، طلب و اراده را مغایر با هم می‌دانند.
پانوشت
منابع
- ایضاح الکفایة جلد 1 : صفحه 423
- کفایة الاصول : صفحه 85
- بحوث فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 27
- فرهنگ نامه اصول فقه
اصطلاح‌نامه
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه نظریه تغایرطلب و اراده به زیرصفحه نظریه تغایرطلب و اراده/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.