مظالم
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
مظالم جمع «مَظلِمَه» در لغت مالی را گویند که به ناحق از کسی گرفته شده است، مانند مال غصب یا سرقت شده. بنابر این، ردّ مظالم به معنای بازگرداندن چنین مالی به صاحبش خواهد بود.
بسیاری از فقها متعرض تعریف اصطلاح «ردّ مظالم» نشدهاند و به حسب ظاهر، مرادشان از این عنوان همان معنای لغوی و عرفی آن است؛ لیکن تعدادی از آنان در صدد تعریف آن برآمده و تعریفهای گوناگونی از «مظالم»- به شرح ذیل- کردهاند:
1. مظالم عبارت است از اموال دیگران که انسان به عمد یا از روی جهل بدان دست یازیده است. ردّ مظالم، بازگرداندن آن اموال به صاحبش میباشد. 1
2. مظالم عبارت است از اموال و حقوق دیگران که در مال یا ذمّه انسان باقی است؛ هرچند درابتدا آن را به ناحق نگرفته باشد. اینتعریف شاملزکاتوخمس نیزمیشود. 2
3. مظالم عبارت است ازمال دیگری که تلف شده و در ذمّه تلف کننده قرار گرفته است و صاحب مال نیز ناشناخته است. 3
90
4. مظالم عبارت است از مال معیّن در خارج که صاحبش ناشناخته است. 4
5. مال حرام مخلوط به حلال که مقدارش معلوم، اما صاحبش ناشناخته است. برخی این قسم را مشهور به ردّ مظالم دانستهاند. 5
6. تعریف پنجم به اضافه مال حرام آمیخته به حلال که علاوه بر ناشناخته بودن صاحبش، مقدار مال حرام نیز نامعلوم است، چنان که از بعضی نقل کردهاند. 6
از میان تعاریف یاد شده، تعریفهای اول و دوم عام است؛ اما تعاریف دیگر هر کدام از جهتی خاص میباشد. تعریف سوم به مالی که در ذمّه میباشد و صاحبش ناشناخته است و تعریف چهارم به مال موجود در خارج که صاحبش ناشناخته است اختصاص دارد. بنابر این، نسبت میان این دو تعریف تباین است؛ زیرا هیچ کدام با دیگری در یک مصداق عینیّت نمییابد. نسبت میان این دو تعریف، با دو تعریف اول و دوم عموم و خصوص مطلق است.
تعریفهای پنجم و ششم نیز به مال حرام آمیخته به حلالی که صاحبش ناشناخته است اختصاص دارد و در نتیجه، مال حرام آمیخته نشده به حلال و نیز مال دیگری که مالکش شناخته شده است را دربر نمیگیرد.
تفاوت مظالم با مال مجهول المالک: برخی، مجهول المالک را به مال معیّن و موجود در خارج- غیر لقطه (---> لقطه) - که صاحبش ناشناخته است تعریف کردهاند 7 بنابر این، تفاوت آن با مظالم به دو معنای نخست، روشن است؛ زیرا مظالم هم مال موجود در خارج را دربرمیگیرد و هم مال تلف شده بر ذمّه آمده را؛ صاحبش شناخته شده باشد یا ناشناخته. بنابر این، مظالم اعم از مجهول المالک خواهد بود و نسبت بین آن دو عموم و خصوص مطلق است؛ لیکن مظالم بنابر تعریف سوم شامل مال معیّن و موجود در خارج نمیشود و نسبت میان آن دوتباین است؛ اما بنابر تعریف چهارم، مظالم و مجهول المالک یکی خواهند بود. بنابر تعریف پنجم، مظالم اخص از مجهول المالک میباشد؛ زیرا
91
مجهول المالک هر مال معین و موجود در خارج که صاحبش ناشناخته است را دربر میگیرد؛ خواه آن مال حرام باشد یا غیر حرام، مانند لباسی که باد آن را به منزل انسانی آورده است (---> مجهول المالک) .
از احکام عنوان یاد شده به مناسبت در بابهای طهارت، صلات، خمس و غصب سخن گفتهاند.
احکام.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 4 : صفحه 89
اصطلاح‌نامه
اعم
وابسته
- اجتماع زکات و مظالم، احتساب ردِّ مظالم، تقاص از مظالم، تقاص فقیر از مظالم، ردِّ مظالم، صدقه مظالم، ضمان از فقیر، مجهول المالک ( فقه )
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه مظالم به زیرصفحه مظالم/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید. == منابع ==index.php?catid=50
- العروة الوثقی (ط.ج) جلد 3 : صفحه 80
- الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 38 : صفحه 126
- تحریرالوسیله جلد 1 : صفحه 228
- تحریرالوسیله جلد 2 : صفحه 97
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 4 : صفحه 89
- مستمسک العروة الوثقی جلد 7 : صفحه 115
- مستمسک العروة الوثقی جلد 9 : صفحه 378
- منهاج الصالحین جلد 2 : صفحه 214
- مهذب الاحکام جلد 11 : صفحه 310