قاعده « اذا تعذرت الحقیقة »
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
قاعده « اذا تعذرت الحقیقة » : قاعده عقلایی ترجیح معنای مجازیِ نزدیک تر به معنای حقیقی
قاعده ' اذا تعذرت الحقیقة فاقرب المجازات اولی ' از قواعد عقلایی است که عرف عقلا در محاورات خود به آن تمسک می‌نمایند و به این معنا است که اگر در موردی، اراده معنای حقیقی از لفظ متعذر باشد، و آن لفظ دارای معانی مجازی متعددی باشد ولی معلوم نباشد که در کدام یک از معانی استعمال شده است، باید ' اقرب المجازات الی الواقع ' یعنی نزدیک ترین معنای مجازی به معنای حقیقی را برگزید.
برای مثال، در روایات باب استصحاب آمده است: ' لا تنقض الیقین بالشک؛ یقین را با شک نقض نکن '، چون معنای حقیقی نقض، باز کردن و جدا کردن اجزای چیزی است که محکم به هم متصل می‌باشند و از آن جا که یقین چیزی نیست که دارای هیئت اتصالی باشد تا بتوان استحکام آن را نقض نمود، اراده معنای حقیقی نقض متعذر است و ' لا تنقض ' در معنای مجازی استعمال شده است. نقض، در محل بحث، دارای دو معنای مجازی است:
1. معنای مجازی اقرب: یعنی رفع امر ثابت و مستحکمی که اقتضای ثبوت دارد، مانند: زوجیت دایمی و ملکیت که در آنها استعداد و اقتضای بقا وجود دارد، مگر این که برای مثال، طلاقی محقق شده و سبب از بین رفتن علقه زوجیت گردد.
2. معنای مجازی ابعد: یعنی مطلق رفع ید از چیزی و ترک عمل به آن، هر چند اقتضای ثبوت نیز نداشته باشد، مانند: زوجیت غیر دایم.
مرحوم ' شیخ انصاری ' می‌گوید: معنای مجازی اول به معنای حقیقی اقرب ـ نزدیک تر و مناسب تر ـ است، سپس نتیجه می‌گیرد که استصحاب در صورتی حجت است که متیقن، اقتضا و استعداد بقا را داشته باشد و در رافع شک باشد.
منابع
- فرائد الاصول جلد 2 : صفحه 574
- منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة جلد 7 : صفحه 106
- تحریرالفصول جلد 5 : صفحه (834-835)
- ایضاح الکفایة جلد 5 : صفحه (248-255)
- کفایة الاصول : صفحه 444
- فرهنگ نامه اصول فقه