سلطان ظالم ( فقه )

توضیح مفهومی

سلطان جائر

سلطان جائر زمامدار ستمگر.

سلطنت حقیقی بر خلق در اصل از آنِ خداوند است؛ زیرا همه مخلوقات مقهور قدرت او و نیازمند به او هستند. خداوند این مقام و منصب را به اولیای خود؛ یعنی پیامبران و اوصیای آنان عطا کرده است. بدین جهت بر آنان نیز عناوین سلطان، سلطان عادل و سلطان حق اطلاق شده است (---> سلطان) . در جبهه مقابل آنان، سلاطین جور قرار دارند که با زور و قهر و غلبه و یا با تزویر و نیرنگ و بدون داشتن اذن و نیابتی از جانب خداوند بر مردم حکومت میکنند. بنابر این، همه کسانی که حکومتشان مبنای شرعی ندارد؛ یعنی مأذون از جانب خدا نیستند، سلاطین جور به شمار میروند؛ خواه مسلمان باشند یا غیر مسلمان.

از آن به مناسبت در بابهای صلات، زکات، جهاد، تجارت و قضاء سخن گفته‏‌اند.

پذیرش منصب از ناحیه سلطان جائر: به تصریح قرآن کریم، 1 گرایش و میل به زمامداران ستمگر، حرام، بلکه از گناهان کبیره (---> گناه کبیره) است. 2 بر این اساس،

---

525

بدون ضرورت، پذیرش هر نوع پست و منصبی، همچون قضاوت، استانداری و فرمانداری منطقه و شهری، تولیت و تصدّی جمع آوری زکات، خراج و دیگر انواع مالیات و حتی دوستی با وی و خوشنودی و رضایت از کارها و سیاستهای او و تمایل به بقای وی، هرچند برای مدتی کوتاه از مصادیق گرایش به ظالم به شمار رفته و حرام است، 3 مگر آنکه با پذیرش منصب بتواند به مصالح مؤمنان و ستمدیدگان قیام کند و حق را بر پا دارد و به ستیز با باطل همت گمارد، یا آنکه در پذیرش آن مجبور باشد؛ به گونه‏ای که اگر نپذیرد جان و مال او و یا نزدیکان او مانند پدر و فرزند از سوی سلطان جائر به مخاطره بیفتد؛ 4 جز نسبت به کشتن فرد بی گناه که در هیچ شرایطی جایز نیست. 5

قبول ولایت از طرف سلطان جائر به منظور اقامه حدود با توانایی بر آن برای غیر فقیه جامع شرایط، بنابر قول مشهور، جز در صورت تقیّه (---> تقیّه) جایز نیست؛ لیکن برای فقیه جامع شرایط بنابر قول مشهور جایز است؛ بلکه برخی وجوب آن را بعید ندانسته‏‌اند. 6

بر اساس مفاد برخی روایات، کفّاره خدمت به سلطان جائر، نیکی به برادران دینی و برآوردن نیازهای آنان است. 7

هدایای سلطان جائر: گرفتن، هدایا و جوائز سلطان جائر با علم به حرام بودن عین آن و نیز تصرف در آن، حرام است و تملّک آن صحیح نیست. در غیر این صورت، حتی با علم اجمالی به وجود حرام در مال سلطان، گرفتن و تصرف در آن جایز است. 8

در فرض نخست، جایزه دریافتی را در صورت امکان و شناخت مالک آن، واجب است به صاحبش برگرداند و اگر مالک آن را نشناسد یا به او دسترس نداشته باشد، آن را از جانب صاحبش صدقه میدهد و بازگرداندن آن به غیر مالک جایز نیست و موجب ضمان است. البته اگر جایزه را با علم به غصبی بودن آن از سلطان دریافت کرده، ضامن است، حتی اگر سلطان یا دیگری آن را به زور از او بگیرد؛ بلکه برخی

---

526

درصورت جهل به غصبی بودن جایزه هنگام دریافت و سپس آگاه شدن از آن، دریافت کننده را مطلقا ضامن دانسته‏‌اند. 9

پرداخت خراج به سلطان جائر: در عصر غیبت آیا زمام زمینهای خراجی (---> خراج) در دست حاکم جائر است و در نتیجه تصرف در آنها بدون اذن وی و پرداخت خراج آنها جز به او جایز نیست، یا در دست حاکم شرعی (فقیه جامع شرایط) است و یا در دست هیچ یک از آن دو نیست؟ مسئله اختلافی است (---> زمین مفتوح عنوه) . لیکن پرداخت خراج آنها در فرض مبسوط الید نبودن امام و شرایط تقیّه به سلطان جائر، جایز و موجب برائت ذمّه پرداخت کننده است؛ هرچند تصرف در آن بر سلطان حرام میباشد. همچنین خریدن اموال خراجی و آنچه سلطان به عنوان زکات دریافت کرده و انجام دادن دیگر معاملات و داد و ستدها با آن اموال و نیز قبول آنها به عنوان هبه و جایزه، بر شیعیان جایز است و بازگرداندن آن به صاحبش حتی در صورت معلوم بودن، واجب نیست. 10

پرداخت زکات به سلطان جائر: پرداخت زکات به سلطان جائر در حال اختیار جایز نیست و پرداخت کننده ضامن است و ذمّه‏اش بری نمیشود. 11 در مجزی بودن زکات پرداختی به او از روی تقیّه اختلاف است. 12 برخی، بین صورتی که آن را اخراج کرده و کنار گذاشته و صورتی که آن را جدا نکرده است تفصیل داده و گفته‏‌اند: در صورت نخست، مال نزد او امانت است و چنانچه جائر آن را به زور از او بگیرد، ضامن نیست؛ برخلاف صورت دوم، که باید دوباره زکات را بپردازد. 13 برخی گفته‏‌اند: اگر مالک راهی جز پرداخت زکات به جائر نداشته باشد، با پرداخت آن ذمّه‏اش بری میشود؛ لیکن اگر راه فرار یا انکار و یا غیر آن را داشته باشد، آنچه به عنوان زکات پرداخته، کفایت نمیکند و دوباره باید بپردازد. 14

پرداخت زکات مالی که جائر آن مال را به زور گرفته واجب نیست. 15

احکامی که درباره سلطان جائر بیان شد؛ از جواز پرداخت خراج به او و بری شدن ذمّه پرداخت کننده و جواز خریدن‏

---

527

خراج از او و نیز جواز پرداخت زکات به او و بری شدن ذمّه پرداخت کننده، آیا اختصاص به سلطان جائری دارد که ادعای خلافت و ولایت عامّه بر همه مسلمانان دارد یا شامل غیر او مانند سلاطین شیعه یا کافر نیز میشود؟ مسئله اختلافی است. 16

دیگر موارد: بستن قرار داد ذمّه با اهل کتاب (---> اهل کتاب) و گرفتن جزیه (---> جزیه) از آنان از اختیارات امام علیه السّلام و نایب او است؛ لیکن در فرض مبسوط الید نبودن آنان، بستن عقد ذمّه و دریافت جزیه از ایشان توسط سلطان جائر مسلمان صحیح است. 17

تظلّم و داد خواهی نزد حاکم ستمگر جز در حال ضرورت حرام است. 18

از مصادیق سفر معصیت که نماز در آن قصر نمیشود، مسافرت کردن با سلطان جائر است، به شرط آنکه همراهی با وی، با اختیار خود او و کمک به جائر در ستمگریاش باشد. 19

1. هود/ 113

2. جواهرالکلام 13/ 310- 312

3. زبدة البیان/ 504- 507؛ جواهر الکلام 22/ 156؛ إرشاد الطالب 1/ 258

4. کتاب المکاسب 2/ 69- 85

5. الحدائق الناضرة 18/ 135؛ جواهر الکلام 22/ 165

6. جواهر الکلام 21/ 390- 399؛ کتاب المکاسب 2/ 77- 84

7. جواهرالکلام 33/ 193

8. 22/ 170

9. 177- 178

10. مسالک الأفهام 3/ 142؛ جواهر الکلام 22/ 180- 181 و 201

11. تذکرة الفقهاء 5/ 321؛ منتهی المطلب 8/ 305

12. تهذیب الأحکام 4/ 39- 40؛ المعتبر 2/ 561؛ مسالک الأفهام 3/ 143؛ مصباح الفقاهة 1/ 532- 535

13. تذکرة الفقهاء 5/ 323

14. کتاب الزکاة (شیخ انصاری) / 321

15. تذکرة الفقهاء 5/ 323

16. مصباح الفقاهة 1/ 543؛ تحریر الوسیلة 1/ 503؛ هدایة العباد (گلپایگانی) 1/ 349- 350

17. جواهر الکلام 21/ 262- 263

18. القضاء و الشهادات (شیخ انصاری) / 61

19. جواهر الکلام 14/ 257؛ العروة الوثقی 3/ 438.

منابع

1. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 4 : صفحه 524

اصطلاح‌نامه

مترادفات

از واژه «سلطان ظالم ( فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

حاکم ظالم ( فقه )، سلطان جائر ( فقه )، ولاة جور، ولات طاغی

اعم

حاکم طاغوتی، ظالم ( فقه )

وابسته

اطاعت از حاکم جائر، اعانت سلطان ظالم، پرداخت خراج، تصرف جائر در خراج، تصرف جائر در مقاسمه، جایزه سلطان ظالم، جزیه سلطان جائر، حکومت سلطان ظالم، خراج مأخوذ توسط سلطان، روزه مسافر تابع سلطان ظالم، زکات به سلطان جائر، سفر اختیاری با ظالم، شکایت به سلطان جور، قبول ولایت سلطان جائر، قسم به طاغوت، کار برای حاکم ظالم، کسب با حاکم ظالم، کفاره عمل سلطان، کمک به حاکم ظالم، مال مأخوذ از سلطان، معامله ربوی با ظلمه، مقاسمه سلطان ظالم، مهادنه سلطان ظالم، نماز سلطان ظالم بر میت، ولایت از طرف ظالم، ولایت ظالم

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه سلطان ظالم ( فقه ) به زیرصفحه سلطان ظالم ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة جلد 18 : صفحه 243
• جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام جلد 22 : صفحه 180
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 4 : صفحه 524
• کتاب البیع جلد 2 : صفحه 465
• کتاب المکاسب جلد 2 : صفحه (201-243)
• مجمع الفائدة و البرهان جلد 8 : صفحه 97
• مستند الشیعة فی احکام الشریعة جلد 14 : صفحه 201