دست گردان زکات

توضیح مفهومی

دست گردان

دست گردان: گرفتن وجوه شرعی از مالک و بازگرداندن آن به وی.

دست گردان این است که حاکم شرع

) مجتهد جامع شرایط (یا وکیل او و یا فرد مستحق، وجوه شرعی، از قبیل زکات و خمس را از مالک بگیرد و آن را دوباره به وی برگرداند. عنوان یاد شده از عناوین جدید است که در کلمات معاصران در باب زکات و خمس مطرح شده است.

حکم: شارع مقدّس جهت رفع نیاز نیازمندان، برای آنان سهمی معیّن به عنوان زکات، خمس یا غیر آن در اموال اغنیا قرار داده است. از این رو، توسل به حیله برای عدم پرداخت آن و در نتیجه تضییع حقّ نیازمندان جایز نیست.

براین اساس، حاکم شرع نمی‏تواند مالی را به عنوان زکات یا خمس از مالک بگیرد و سپس آن را به وی ببخشد و با این حیله، ذمّه او را از حقّی که بر عهده‏اش آمده فارغ سازد. چنان که فقیرِ مستحق نیز حق ندارد با تبانی قبلی با مالک، آن را این چنین دست گردان کند.

البته فقیر می‏تواند بدون تبانی، آنچه را از مالک گرفته به عنوان هدیه به او بدهد به شرط آنکه دادن چنین هدیه‏ای در شأن فقیر باشد.

اگر شخص مقداری زیاد از وجوه شرعی بدهکار باشد، ولی در شرایط فعلی نتواند آن را ادا کند، در صورتی که قصد توبه دارد، بنابر قول برخی حاکم شرع می‏تواند با دست گردان کردن ذمّه او را فارغ سازد؛ هرچند بهتر آن است که با امید به تمکّن مالی او در آینده، پرداخت تمامی آن هنگام تمکّن بر وی شرط شود؛ لیکن برخی، قائل به چنین ولایتی برای حاکم شرع نشده و آن را تنها برای فرد مستحق با وجود داعی عقلایی جایز دانسته‏اند. 1

به تصریح برخی، کسی که خمس بدهکار است و نمی‏تواند یکباره آن را بپردازد، می‏تواند با دست گردان کردن آن با حاکم شرع - در صورت صلاحدید - آن را از وی قرض بگیرد و سپس به تدریج بپردازد.

چگونگی دست گردان: دست گردان خمس دو گونه متصوّر است: یکی، آنکه شخص تمامی مبلغ خمس را به حاکم شرع بپردازد و سپس آن را به قرض بگیرد. دیگر، آنکه مقداری از خمس را که نزدش

موجود است به حاکم بپردازد و حاکم پس از قبول، آن را به وی قرض دهد، و سپس شخص برای بار دوم همان مبلغ را به حاکم بپردازد و حاکم دوباره آن را به وی برگرداند و همین طور تا پرداخت همه مبلغ بدهکاری. در این صورت نیز تمامی مبلغ خمس، به عنوان قرض به ذمّه شخص منتقل می‏شود و او بدهکار خمس به حاکم می‏گردد. 2

شرط و فایده دست‏گردان: دست‏گردان باید با مجتهد جامع شرایط یا نماینده وی صورت گیرد. فایده دست گردان این است که خمس به ذمّه شخص منتقل می‏شود و در نتیجه می‏تواند در اموالی که خمس به آنها تعلّق گرفته تصرف کند و اگر با آنها تجارت کند، سود حاصل، از آنِ او خواهد بود، در حالی که بدون دست گردان، تصرف در آن اموال، حرام و در صورت تجارت، تنها مالک بخشی از سود خواهد شد نه همه آن. 3

احکام: بنابر قول برخی، دینی که از راه دست گردان بر ذمّه شخص می‏آید از مئونه) ر مئونه (به شمار نمی‏رود؛ ازاین رو، بدهکار نمی‏تواند مبلغ بدهی را از سود سال کسر کند و سپس خمس سود باقی مانده را محاسبه نماید؛ بلکه باید ابتدا - بدون در نظر گرفتن دین - خمس سود حاصل را محاسبه کند و آن را بپردازد و سپس از باقی مانده آن، بدهی خویش را بپردازد. 4

1. العروة الوثقی 184 - 183 /4؛ مهذّب الاحکام 2 302 /11. مهذّب الاحکام 301 - 300 /11؛ توضیح المسائل مراجع 31 /2 و 67؛ دلیل تحریر الوسیلة) الخمس (3 223 - 221 /1. مجمع المسائل 4 365 - 364 /1. تحریر الوسیلة 360 /1؛ توضیح المسائل مراجع 67 /2 م 1852.

منابع

1. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 613

اصطلاح‌نامه

اعم

احکام زکات

وابسته

حیله در زکات، زکات ( عمل )

منابع

• سلسلة الینابیع الفقهیة جلد 29 : صفحه 185
• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 613
• مستمسک العروة الوثقی جلد 1 : صفحه (369-370)
• مهذب الاحکام جلد 11 : صفحه (300-301)