حَرَم
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
حَرَم: محدودهای گرداگرد کعبه معظّم/ حدّ فاصل بین دو کوه 'عائر' و 'وَُعَیر' در مدینه/ مدفن پیامبران و امامان علیهم السّلام) رمشاهد مشرّفه (.
حرم مکّه: اطلاق حرم در کلمات فقها به حرم مکّه انصراف دارد. 1 حرم مکّه به محدودهای از اطراف کعبه گفته میشود که - برحسب روایات - جبرئیل به امر خداوند حدود آن را برای حضرت ابراهیم علیه السّلام مشخص نمود و آن حضرت برای شناسایی آنها در مبادی ورودی نشانهایی) اَعلام یا اَنصاب (نصب کرد که امروزه به شکل ستونهایی پابرجا و مشخص کننده حدود حرم است. 2 هم اکنون برای تعیین حدود حرم شش نشانه در شش مسیر ورودی) میقات (و در هر مسیر دو ستون در دو طرف جاده وجود دارد. محل نصب این ستونها و فاصله هریک از حدود تا مسجد الحرام به شرح زیر است:
________________________________________
287
1. مسیر جدّه به مکّه، در حدیبیّه) شمیس (بیست کیلومتر.
2. مسیر مدینه به مکّه، در تنعیم، شش کیلومتر.
3. مسیر جعرانه به مکّه، در بطن نَمِره، پانزده کیلومتر.
4. راه عراق از ذات عِرْق به مکّه، در وادی نَخلَه، نوزده کیلومتر.
5. راه طائف از عرفات به مکّه، در مُزدَلفه 21 کیلومتر.
6. مسیر یمن به مکّه، در اَضاءَة لِبْن، دوازده کیلومتر. 3
از احکام حرم در بابهای طهارت حج، جهاد، لقطه، حدود، قصاص و دیات سخن گفتهاند که به مهمترین موارد آن اشاره میشود.
دخول حرم: احرام بستن) ر احرام (برای دخول مکّه قبل از ورود به حرم واجب است. 4 برخی، برای دخول حرم نیز - هرچند قصد دخول مکّه را نداشته باشد - احرام را واجب دانستهاند. 5
غسل کردن برای دخول حرم، جویدن اِذخِر) ر اذخر (، پیاده شدن از مرکب و درآوردن کفش و به دست گرفتن آن مستحب، 6 و دخول حرم با سلاح مکروه است، مگر آنکه روی آن پوشیده باشد. 7
کسی که جهت به جا آوردن مناسک حج - خواه برای خود یا به نیابت دیگری - با احرام داخل حرم شود و بمیرد، ذمّهاش بری میشود و از حج واجب کفایت میکند. 8
بنابر قول برخی، کسی که برای عمره مفرده از غیر مکّه محرم شده است، هنگام دخول حرم باید تلبیه را قطع کند9) ر تلبیه (. کافر نمیتواند داخل حرم شود و در صورت دخول، با علم به حرمت تعزیر میشود. اگر کافری در حرم بمیرد، برای دفن به بیرون حرم منتقل میشود؛ بلکه بنابر تصریح برخی، در صورت دفن، نبش قبر شده و به بیرون حرم منتقل میگردد. 10
شکار در حرم: شکار حیوانات وحشیِ غیر دریاییِ حرم حرام و موجب ضمان است. 11 شکارچی مُحِلّ ضامن قیمت آن است و شکارچی مُحرم علاوه بر ضمانِ قیمت، کفّاره آن) قربانی کردن (
________________________________________
288
را باید بدهد و در صورت نداشتن کفاره، ضامن دو برابر قیمت آن است. 12
آیا صید حیوانی که میخواهد وارد حرم شود در بیرون حرم بر مُحلّ جایز است یا حرام؟ مسئله اختلافی است. متأخران و برخی قدما آن را مکروه دانستهاند. 13
بنابر مشهور، خوردن حیوان وحشیِ ذبح شده توسط مُحرم - خواه در حرم یا بیرون حرم - بر مُحرم و مُحلّ حرام است. 14 همچنین است حکم حیوانی که مُحلّ آن را در حرم ذبح کرده است. 15
قطع گیاه حرم: قطع گیاهان و درختان حرم، جز درختان میوه، خرما، اذخر و آنچه در ملک شخصی روییده حرام است. البته اگر گیاه و درخت قبل از ساختن خانه وجود داشته، کندن و قطع آن جایز نیست. برخی در ثبوت حکم یاد شده برای سایر املاک جز خانه اشکال کردهاند. در جواز قطع گیاهان و درختان خشکیده اختلاف است. 16 در قطع درختان کفّاره نیز ثابت است. کفّاره قطع درختان حرم بنابر قول مشهور - بلکه بر آن ادعای اجماع شده - در درخت بزرگ یک گاو و در درخت کوچک یک گوسفند و در قطع بعض آن، قیمت درخت است. دیگر اقوال در مسئله عبارت است از: عدم لزوم کفّاره مطلقا، ثبوت یک گاو به جهت کفّاره مطلقا و ثبوت قیمت درخت مطلقا. 17
چرانیدن شتر و مانند آن در حرم برای مُحرم و مُحلّ جایز است. 18
جنگ در حرم: آغاز کردن جنگ در حرم به نصّ آیه شریفه 'وَ لَاتُقَتِلُوهُمْ عِندَ المَسْجِدِ الْحَرَامِ... '19 حرام بوده است؛ لیکن در اینکه این حکم به آیه شریفه 'فَإِذَا انسَلَخَ الأَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُواْ المُشْرِکِینَ حَیْثُ وَجَدتُّمُوهُمْ... '20 نسخ شده یا نه، اختلاف است. بنابر قول به عدم نسخ، حرمت همچنان باقی است. 21
جُرم و مجرم در حرم: بنابر قول منسوب به مشهور - بلکه اجماعی که ادّعا شده - ارتکاب قتل در حرم همچون ارتکاب آن در ماههای حرام موجب تغلیظ در دیه) دیه کامل به اضافه یک سوم دیه (میشود. 22
مجرمی که بیرون حرم مرتکب جرم و مستحق کیفر) حدّ، تعزیر یا قصاص (
________________________________________
289
گشته، اگر به حرم پناه ببرد، دستگیری و کیفر او جایز نیست؛ بلکه باید بر او سخت بگیرند تا از حرم بیرون رود. البته اگر در حرم مرتکب جرم شده باشد، در همان جا کیفر میشود. 23
لقطه حرم: آیا برداشتن لقطه حرم) ر لقطه (مطلقا جایز است، یا مطلقا مکروه است، یا در صورت کمتر بودن از درهم جایز و در صورت بیشتر بودن از آن مکروه یا حرام است، یا با قصد تملّک مطلقا حرام و با قصد اعلام آن مطلقا جایز است و یا برای عادل جایز و برای فاسق حرام است؟ اقوال مختلف است. 24
سایر احکام: حرم، بویژه مکّه از جمله مکانهایی است که دفن کردن میّت در آن مستحب و انتقال میّت از جایی دیگر به آن جا، جایز است. 25 سنگ ریزههایی که برای رمی جمرات) ر رمی جمره (به کار میرود باید از حرم برداشته شود. 26 در اینکه برای طلبکار جایز است از بدهکاری که در بیرون حرم مالی را از او قرض کرده، آن را در حرم مطالبه کند یا نه، اختلاف است. 27 برخی گفتهاند: اگر مدیون برای فرار از پرداخت بدهی به حرم پناه آورده، طلبکار حقّ مطالبه در حرم ندارد. 28
حرم مدینه: از حرم به معنای دوم در باب طهارت و حج سخن گفتهاند.
مدینه منوّره همچون مکّه مکرّمه دارای حرم است. حرم مدینه حدّ فاصل بین 'ظلّ عائر' و 'ظلّ وَُعَیر' دو کوه در شرق و غرب مدینه است که این شهر را در میان گرفتهاند. 29
قطع درختان حرم و نیز شکار حیوانات وحشی در محدوده بین دو حَرّه) ریگزار (در شرق و غرب مدینه) ر بین الحرَّتین (بنابر دیدگاه اکثر فقها، بلکه نظر منسوب به مشهور، حرام است. 30 برخی قائل به کراهت شدهاند. 31 برخی دیگر بین قطع درختان و شکار تفصیل داده، در اوّل قائل به حرمت و در دوم قائل به کراهت شدهاند. 32 بنابر تصریح بعضی، در حکم یاد شده، تفاوتی بین گیاهان و درختان نیست؛ هرچند ظاهر کلمات برخی اختصاص حکم به درختان است. 33 البته آنچه در حرم مکّه استثنا شده در
________________________________________
290
حرم مدینه نیز مستثنا است. 34 بنابر قول به حرمت، در صورت ارتکاب، کفّاره ثابت نیست، هرچند گناه کرده است؛ 35 لیکن خوردن شکار حرام است. 36
برای دخول حرم مدینه احرام بستن واجب نیست؛ 37 هرچند غسل کردن مستحب است. 38
1. جواهر الکلام 60 /5 و 3 294 /20. 2 345 /41. راهنمای حرمین شریفین 4 237 /1. جواهر الکلام 5 438 - 437 /18. مستند الشیعة 6 326 - 325 /13. الحدائق الناضرة 75 /16؛ مستند الشیعة 7 57 /12. مستند الشیعة 8 326 /13. جواهر الکلام 295 /17 و 278 /18. 9 366؛ مستند الشیعة 10 326 - 322 /11. جواهر الکلام 286 /18. 11 289 - 288 /21 و 19 420 /18. 18 428 - 425 /20. 17 421 - 412. 16 292. 15 288 /18. 14 297 - 296. 13 295 - 294 /20. 12 294 /20. بقره/ 20 191. توبه/ 21 5. حاشیة شرائع الاسلام/ 305؛ جواهر الکلام 22 33 /21. جواهر الکلام 25 284 /38. 24 47 - 46 /20. 23 27 - 26 /43. العروة الوثقی 26 141 /2. مسالک الافهام 27 289 /2. مختلف الشیعة 28 371 - 369 /5. کتابالسرائر 29 32 /2. الحدائق الناضرة 409 - 408 /17؛ جواهرالکلام 30 77 - 75 /20. المبسوط 386 /1؛ الوسیلة/ 196؛ الجامع للشرائع/ 231؛ تحریر الاحکام 37 - 36 /2؛ جامع المقاصد 276 /3؛ جامع المدارک 553 - 552 /2؛ جواهر الکلام 31 79 - 77 /20. قواعد الاحکام 450 /1؛ الدروس الشرعیة 32 21 /2. شرائع الاسلام 209 /1؛ ارشاد الأذهان 33 339 /1. مستند الشیعة 333 /13؛ مهذّب الاحکام 34 36 /15. جواهر الکلام 36 79. 35 77 /20. الحدائق الناضرة 37 415 /17. جواهر الکلام 60 /5. 38 79 /20.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 286
اصطلاح‌نامه
اعم
اخص
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه حَرَم به زیرصفحه حَرَم/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.