حق اختصاص
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
حق اختصاص
حق اختصاص: سلطنت بر چیزی به سبب اختصاص آن به شخص.
حق اختصاص عبارت است از حق ثابت برای شخص بر چیزی به سبب وجود علقهای غیر از ملکیت بین او و آن چیز. 1 از عنوان یاد شده در بابهای تجارت، وقف، وصیّت و احیاء موات سخن گفتهاند.
حکم: صاحب حقِ اختصاص در استفاده از متعلّق حق سزاوارتر از دیگران است. بنابر این، در موارد ثبوت حق اختصاص هر گونه مزاحمت و کنار زدن صاحب حق و نیز تصرف در متعلق حق بدون اجازه او حرام است. 2
متعلّق: متعلّق حق اختصاص عبارت است از آنچه از نظر شرع یا عرف مال به شمار نیاید، مانند مدفوع تحت تصرّف انسان؛ یا مالیت عرفی داشته باشد، لیکن از نظر شرع قابل تملک نباشد، همچون شراب تحت تصرّف مسلمان. 3
دیگر متعلق حق اختصاص چیزی است که به عموم مردم تعلق دارد و همگان در استفاده از آن یکسانند، مانند موقوفات عام، همچون مساجد، مدارس، کاروانسراها و کتابها، و غیر موقوفات، از قبیل راهها، بازارها، خیابانها و بوستانها. چنانچه کسی در استفاده از مکانهای یاد شده بر
دیگری پیشی گیرد، نسبت به آن حق اولویت پیدا میکند و دیگری حق مزاحمت او را ندارد. 4
سومین عنوانی که متعلق حق اختصاص قرار میگیرد مباحات - همچون آب دریاها، رودها و پرندگان - بدون مالک است، به شرط آنکه حیازت آن بدون قصد تملّک صورت گرفته باشد که بنا بر قول برخی در این صورت حق اختصاص ثابت است5) ر حیازت مباحات (.
اسباب: حق اولویت و اختصاص با اسباب زیر حاصل میشود.
1. حیازت: چنانچه کسی چیزی را که مالیت ندارد - مانند شراب - حیازت کند و آن را به تصرف خود در آورد، نسبت به آن حق اختصاص پیدا میکند. 6
البته اگر چیزی علاوه بر عدم مالیّت، منفعت حلال قابل اعتنا نیز نداشته باشد، از قبیل مگس و پشه، در ثبوت حق اختصاص به آن اختلاف است. 7 از برخی، در این قسم - که مالیت ندارد - عدم ثبوت حق اختصاص نقل شده است. 8
کسی که بدون قصد تملّک، مباحی از مباحات اصلی، مانند هیزم و علوفه زمین بی مالک را حیازت کرده است، بنابر قول برخی، نسبت به آن، حق اختصاص پیدا میکند. 9
2. اقطاع: اقطاع زمین با تحقق شرایط آن موجب ثبوت حق اولویت و اختصاص برای اقطاع شونده میشود10) ر اقطاع (.
3. تحجیر: تحجیرِ) سنگ چینی و مانند آن (زمین موات موجب ثبوت حق اولویت و اختصاص نسبت به زمین سنگ چینی شده برای تحجیر کننده است11) ر تحجیر (.
4. سَبْق: پیشی گرفتن بر دیگران در استفاده از مکانهای عمومی و موقوفات عام) ر مشترکات (، همچون مساجد، موجب ثبوت حق اولویت و اختصاص برای پیشی گیرنده میباشد12) ر حق سبق (.
5. احیا: احیای زمین موات بنابر قول برخی موجب ثبوت حق اختصاص نسبت به حریم آن است) ر حریم (. برخی، احیا کننده را مالک حریم دانستهاند. 13
احیای زمین موات به قول برخی، از اسباب ثبوت حق اختصاص آن زمین برای احیا کننده است؛ هرچند بنابر قول مشهور،
بلکه اجماعِ ادعا شده، احیا موجب ملکیت است14) ر احیاء موات (.
احکام: چنانچه مالی از مالیت بیفتد - مانند حیوان مملوکی که به هلاکت برسد - حق اختصاص آن برای مالک باقی است و کسی نمیتواند بدون اجازه وی در آن تصرف کند؛ 15 لیکن در صورت تصرف، ضمانی متوجه تصرف کننده نخواهد بود. 16
حق اختصاص قابل اسقاط است17 و پس از اسقاط، دیگران میتوانند در آن تصرف کنند؛ و نیز قابل انتقال قهری به دیگری از راه ارث است؛ لیکن در فرضی که متعلق حق اختصاص - به جهت بی ارزشی و نجاست - مالیّت نداشته باشد و یا شرعاً قابل تملّک نباشد، در اینکه صلح بر آن - در ازای پرداخت مبلغی - یا عوض قرار دادن آن در معاملات، جایز و صحیح است یا نه، اختلاف است. البته دادن مالی برای صرف نظر کردن صاحب حق از آن، جایز میباشد. 18
حق اختصاصِ حاصل از احیا و تحجیر قابل نقل و انتقال است. 19 البته در قرار دادن آن به عنوان بها) ثمن (در بیع اختلاف است20) ر بیع (.
حق اختصاصِ حاصل از پیشی گرفتن در موقوفات عام، مانند مسجد یا اماکن عمومی از قبیل بازار، راه و خیابان، نه قابل انتقال قهری از راه ارث است21 و نه قابل نقل اختیاری؛ 22 لیکن دادن مالی جهت صرف نظر کردن صاحب حق از آن، جایز است.
در صحت وصیّت به چیزی، برخورداری وصیّت کننده از حق اختصاص نسبت به آن کفایت میکند. از این رو، وصیّت کردن نسبت به سگی که قابل آموزش دیدن برای شکار است - بنابر قول به عدم صحّت تملّک آن - صحیح میباشد. 23 چنان که به قول برخی، شرط صحّت وقف، ملکیت نیست، بلکه داشتن حق اختصاص به آن نیز در صحت وقف کفایت میکند. بنابر این، وقف کردن زمین سنگ چینی) تحجیر (شده نیز صحیح است. 24
کسی که مالی را غصب کرده و سپس آن مال در دست او از مالیت افتاده - مانند
کسی که کوزهای را غصب کرده و کوزه از دستش افتاده و شکسته است - ضامن بدل مال) عین یا قیمت آن (است؛ لیکن در اینکه پس از پرداخت بدل به مالک، حق اختصاص نسبت به مالِ از مالیت افتاده برای غاصب ثابت است یا برای مالک، اختلاف است. 25
1. مصباح الفقاهة 2 143 /1. التعلیقة علی المکاسب 3 83 /1. الفقه علی المذاهب الاربعة 282 /2؛ حاشیة کتاب المکاسب) اصفهانی (4 44 /1. التعلیقة علی المکاسب 194 /2؛ مهذّب الاحکام 391 /10؛ ارشاد الطالب 5 69 /1. غایة الآمال 47 /1؛ مفتاح الکرامة 6 566 /14. بلغة الفقیه 7 34 /1. کتاب المکاسب 161 /1؛ حاشیة المکاسب) ایروانی (8 19 /1. غایة الآمال 9 45 - 44 /1. القواعد الفقهیة) بجنوردی (10 182 /1. احیاء الاراضی الموات/ 279 - 278؛ جواهر الکلام 11 55 - 54 /38. مسالک الافهام 12 419 /12. التعلیقة علی المکاسب 13 194 /2. الانوار اللوامع 166 /11؛ کلمة التقوی 14 162 /5. مصباح الفقاهة 16 143 /1. 15 128 /5. ماوراء الفقه 17 380 /3. مأة قاعدة فقهیة/ 18 37. کتاب المکاسب 106 /1؛ حاشیة المکاسب) شیرازی (35 /1؛ هدایة الطالب 31 /1؛ غایة الآمال 46 /1؛ منهاج الصالحین) سیدمحسن حکیم (6 /2؛ صراط النجاة 208 /3؛ مهذّب الاحکام 19 45 - 44 /16. بلغة الفقیه 17 /1؛ حاشیة المکاسب) یزدی (20 143 /2. کتاب المکاسب 9 - 8 /3؛ منهاج الصالحین) خویی (23 /2؛ مهذّب الاحکام 21 8 - 7 /17. حاشیه بر رساله ارث/ 26؛ الخیارات) اراکی (/ 541؛ نظریة العقد/ 22 34. ماوراء الفقه 23 241 - 240 /3. الوصایا والمواریث/ 24 94. العروة الوثقی ) تکملة (25 206 /2. مصباح الفقاهة 224 /3 و 23.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 330
اصطلاح‌نامه
اعم
وابسته
- اختصاص ( فقه )، ارث حق اختصاص، اسباب اختصاص موات، بیع حق اختصاص، غصب حق مالی ( فقه )، هبه حق اختصاص بر اعیان نجس