تواتر قرائات
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
تواتر قرائات : منتهی‌شدن همه قرائت‌های مشهور به پیامبر (ص) به نقل متواتر
دانشمندان اسلامی در باره قرائت‌های هفتگانه مشهور آرا و نظریات مختلفی ابراز کرده‌اند؛ عده‌ای از دانشمندان اهل‌سنت می‌گویند همه قرائت‌های هفتگانه به طور متواتر به شخص رسول خدا (ص) می‌رسد و پیامبر اسلام (ص) قرآن را با این قرائت‌های هفتگانه می‌خوانده است.
بعضی از علما این عقیده را معروف و مشهور دانسته‌اند. از سبکی نقل شده است که وی همه قرائت‌های ده‌گانه را متواتر می‌داند.
بعضی دیگر پنداشته‌اند هر کس این قرائت‌های هفتگانه را متواتر نداند کفر ورزیده و عقیده او مخالف اسلام است. این نظریه به مفتی اندلس، ابوسعید فرج بن لب نسبت داده شده است.
ولی عقیده معروف میان شیعه این است که این قرائت‌ها متواتر نبوده، به طور یقینی به پیامبر اسلام (ص) منتهی نمی‌شوند؛ بلکه بعضی از این قرائت‌ها یک نوع اجتهاد خود قاریان بوده است و پاره‌ای دیگر به صورت خبر واحد به پیامبر اسلام (ص) می‌رسد، نه به طور تواتر. همین نظریه را عده‌ای از محققان و دانشمندان اهل‌سنت نیز پذیرفته‌اند.
ادله زیادی این نظریه را تأیید می‌کنند که اینک برخی از آن‌ها را ذکر می‌کنیم:
1. بررسی شرح‌حال راویان قرائات سبب قطع و یقین به‌این می‌شود که این قرائت‌ها برای ما به صورت خبر واحد نقل شده‌اند، نه متواتر. علاوه بر این، وثاقت برخی راویان این قرائت‌ها ثابت نیست.
2. دقت و تدبر در این که این قاریان چگونه و از کجا این قرائت‌ها را فراگرفته‌اند ثابت می‌کند این قرائت‌ها برای خود قاریان نیز به صورت خبر واحد نقل شده است، نه متواتر.
3. اگر فرض کنیم روایت راویان قرائت‌ها در هر طبقه به حد تواتر رسیده و از افرادی بوده‌اند که هرگز بر دروغ اجتماع نمی‌کنند، باز هم سند روایت که به قاریان می‌رسد، تواتر آن قطع می‌شود و به‌صورت خبر واحد درمی‌آید.
4. هر یک از قاریان و پیروان آنان، بر صحت قرائت خویش دلایلی می‌آورند و با آن‌ها به قرائت‌های دیگر اعتراض می‌کنند. خود این عمل نشان می‌دهد این قرائت‌ها مستند به اجتهاد و نظریه خاص خود قاریان است.
5. عده‌ای از دانشمندان بزرگ بخشی از قرائت‌های معمول را انکار می‌کنند؛ چنان‌که ابن‌جریر طبری قرائت ابن‌عامر را انکار می‌کند، و بعضی از علما هم قرائت حمزه را مورد طعن و ایراد قرار داده، و بعضی دیگر قرائت ابوعمرو و پاره‌ای قرائت ابن‌کثیر را مردود شناخته‌اند. این انکار خود دلیل روشنی بر عدم تواتر قرائت‌ها است؛ زیرا با متواتر بودن قرائات جایی برای نفی و انکار باقی نمی‌ماند.
قائلان به تواتر قرائت‌های هفتگانه برای اثبات نظریه خویش ادله‌ای به قرار ذیل آورده‌اند:
1. اجماع: متواتر بودن قرائت‌ها اجماعی است و دانشمندان در هر عصر و زمان به متواتر بودن قرائت‌ها عقیده داشته‌اند.
پاسخ: از آن‌چه در بخش قبلی (ادله عدم تواتر قرائات) آوردیم بی‌اساس بودن این ادعا کاملاً آشکار می‌شود. همچنین مفهوم اجماع در صورتی صحیح و محقق خواهد بود که پیروان نظریه دیگر با نظریه مورد اجماع مخالف نباشند؛ ولی این مخالفت درباره قرائت‌های هفتگانه وجود دارد؛ زیرا پیروان هریک از این قرائت‌ها پیروان قرائت دیگر را تخطئه کرده، با آن مخالفت می‌ورزند.
2. اهمیت خاصی که اصحاب پیامبر (ص) و مسلمانان قرن اول و دوم برای قرآن قائل بودند، مستلزم تواتر همه قرائت‌ها است.
پاسخ: اهتمام مسلمانان به قرآن مجید تواتر خود قرآن را ثابت می‌کند، نه تواتر چگونگی قرائت آن؛ به‌ویژه جایی که قرائت قرآن در میان برخی از قاریان، مبتنی بر اجتهاد یا شنیدن از دیگران است، هرچند از یک نفر باشد.
3. متواتر نبودن قرائت‌های هفتگانه مستلزم متواتر نبودن خود قرآن است و چون متواتر نبودن قرآن باطل است، متواتر نبودن قرائت‌های هفتگانه نیز باطل خواهد بود؛ زیرا متن قرآن توسط همان قاریان معروف و حافظان به ما رسیده است، و اگر قرائت آنان متواتر باشد، قرآن نیز متواتر خواهد بود، و اگر تردیدی در قرائت آنان باشد، خود قرآن نیز مورد تردید خواهد بود.
پاسخ: اولاً میان متواتر بودن خود قرآن و قرائت آن هیچ ملازمه‌ای نیست؛ زیرا وجود اختلاف در قرائت یک کلمه منافاتی با وجود اتفاق بر اصل آن کلمه ندارد.
ثانیاً، آن‌چه در باره قرآن توسط قاریان به ما رسیده ویژگی قرائت آن‌ها است؛ اما خود قرآن با تواتری به ما رسیده که در میان همه مسلمانان وجود داشته است.
منابع
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه (318-319)
- البیان فی تفسیر القرآن : صفحه 165
- البیان فی تفسیر القرآن : صفحه 137
- التمهید فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 43
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 2 : صفحه 75
- مدخل التفسیر : صفحه 135
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه (433-439)
اصطلاح‌نامه
اخص
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه تواتر قرائات به زیرصفحه تواتر قرائات/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- الاعجاز البیانی للقرآن : صفحه 174
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه (318-319)
- البیان فی تفسیر القرآن : صفحه 137، 165
- البیان فی تفسیرالقرآن : صفحه 152، 157، 159
- التمهید فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 41، 43، 47، 49، 62، 74، 76
- انوار الاصول جلد 2 : صفحه 380
- بیان در علوم و مسائل کلی قرآن : صفحه 193، 219
- حقایق الاصول جلد 2 : صفحه 90
- علوم القرآن عند المفسرین جلد 2 : صفحه 75
- علوم قرآن و فهرست منابع : صفحه 245
- مدخل التفسیر : صفحه 135
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه (433-439)، 444، 445، 446، 466، 472
- پژوهشی در شیوه های اعجاز قرآن : صفحه 134