تغیر ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
تَغَیُّر: دگرگونی در اوصاف و غیر آن.
بحث عمده تغیّر درباره تغیّر آب به نجاست است که در باب طهارت آمده و در بابهای اجتهاد و تقلید و تجارت نیز از تغیّر به مناسبت سخن رفته است.
تغیّر در آب: تغیّر در آب با تغیّر رنگ، مزه یا بوی آن به سبب ملاقات با نجاست حاصل میشود. آب یا به صرف ملاقات با نجاست - هرچند تغیّر نیابد - منفعل و متنجّس میشود؛ چنانکه بنابر مشهور در آب قلیل) ر آب قلیل (چنین است و یا به سبب تغیّر در یکی از اوصاف یادشده؛ چنانکه در آب کثیر یعنی آب کُر) ر آب کُر (و آب جاری) ر آب جاری (این گونه است. در تغیّری که موجب نجاست میگردد مباحثی مطرح است که بدانها اشاره میشود.
1. تغیّر حسّی و تقدیری: آیا تنها تغیّر حسّی که با حواسّ درک میشود موجب نجاست میگردد یا تغیّر تقدیری نیز همین حکم را دارد؟ تقدیر به سه گونه متصور است:
الف. به لحاظ قصور در مقتضی تغیّر، مانند آنکه مقداری خون کم رنگ در آب کُر بریزد؛ بهگونهای که اگر رنگ آن، سرخ و طبیعی بود، آب، رنگ خون به خود میگرفت و متغیّر میگشت.
ب. به لحاظ قصور در شرط تغیّر، مانند آنکه مرداری در هوای سرد در آب کُر بیفتد که اگر این اتّفاق در هوای گرم رخ میداد آب را متعفّن و متغیّر میکرد.
ج. به لحاظ وجود مانع از ادراک حسّی تغیّر، مانند آنکه مقداری خون در آب کُرّی که سرخ رنگ است ریخته شود؛ بهگونهای که اگر آب، سرخ رنگ نبود تغیّر آن به خون قابل ادراک بود.
نظر مشهور در فرض اوّل و دوم عدم انفعال آب است. گروهی در فرض سوم، تغیّر تقدیری را کافی دانسته و حکم به انفعال آب کردهاند. 1
2. تغیّر به ملاقات با نجاست: از شرایط نجاست آب با تغیّر، ملاقات نجاست با آن است نه صرف مجاورت؛ از اینرو آبی که به سبب مجاورت نجاست همچون مردار - بدون آنکه اتّصالی به
________________________________________
551
مردار پیدا کند - متغیّر شده محکوم به نجاست نیست. 2
3. تغیّر به اوصاف سه گانه: از شرایط نجس شدن آب، تغیّر به یکی از اوصاف سه گانه نجاست؛ رنگ، مزه و بو میباشد. تغیّر به دیگر اوصاف نجاست همچون گرمی، سردی و غلظت بنابر تصریح بسیاری موجب نجاست نمیشود بلکه عدّهای بر عدم نجاست به غیر اوصاف سه گانه، ادّعای اجماع کردهاند. 3
4. تغیّر به صفت یا سنخ صفت نجاست: آیا در تغیّر شرط است که به مثل صفت عین نجس، مثلاً سرخی در تغیّر به خون یا سنخ و جنس آن صفت - همچون زردی که سنخ صفت سرخی خون به شمار میرود - باشد یا تغیّر به یکی از اوصاف سهگانه به سبب ملاقات با عین نجس موجب نجاست آب میگردد هرچند مثل یا سنخ صفت عین نجس نباشد، بدین معنا که وصف، پس از ملاقات عین نجس با آب به سبب نجاست، پدید آید و قبل از آن نه در آب بوده و نه در عین نجس؟ نظر اکثر فقها قول دوم است. 4
5. تغیّر به اوصاف سه گانه متنجّس: تغیّر یادشده سه صورت دارد.
الف. متنجّس، حامل اجزای نجس باشد؛ بهگونهای که سبب پراکنده شدن آن اجزاء در آب و تغیّر آن گردد.
ب. متنجّس، حامل صفت نجاست باشد و بدون پخش اجزای نجس در آب، آن را به وصف نجاست تغییر دهد.
ج. متنجّس، آب را به وصف خود تغییر دهد، مانند آنکه شیره نجس در آب کُر ریخته و آب، رنگ آن را بگیرد و زرد شود.
در صورت اوّل، آب نجس میشود. در صورت دوم، نظر گروهی بر نجاست آب است؛ لیکن برخی، حکم مجاورت را بر آن جاری دانستهاند. برخی دیگر حکم به نجاست را مشکل دانسته و احتیاط کردهاند. و بالاخره گروه چهارم، معیار را صدق تغیّر به نجاست دانسته و گفتهاند: اگر به نظر عرف، تغیّر مستند به نجاستی باشد که سبب نجس شدن متنجّس شده، موجب نجاست آب میگردد. در صورت سوم آب نجس نمیشود؛ هرچند
________________________________________
552
قول به نجاست به شیخ طوسی نسبت داده شده است. 5
تغیّر در اجتهاد: اگر برای مجتهد در مسئلهای تبدّل رأی پیدا شود برای مقلّد وی جایز نیست بر فتوای قبلی او باقی بماند؛ 6 لیکن در وجوب اعلام آن به مقلّد، نظراتی وجود دارد، از جمله: برخی بین صورت موافقت فتوای پیشین با احتیاط و صورت عدم موافقت آن تفصیل داده، در صورت اوّل، اعلام را بر مجتهد واجب ندانسته و در صورت دوم واجب دانستهاند. 7 برخی دیگر بین معلوم شدن خطای فتوای قبلی به دلیل قطعی یا به سبب فساد اجتهاد نخستین و بین صورت روشن شدن خطا به دلیل ظنّی، تفصیل داده و تنها در صورت اوّل اعلام را واجب دانستهاند. 8
تغیّر اوصاف کالا: در مواردی که مشاهده کالا در رفع غرر) ر قاعده غرر (و جهالت از آن کفایت میکند؛ چنانچه کالای مشاهده شده پیش از معامله، در زمان خریدن، حاضر نباشد، در صورت سپری نشدن مدّت زمانی که به طور معمول، کالا در آن زمان متغیّر میشود، همان مشاهده قبلی - حتّی در صورت احتمال یا ظن تغیّر - کفایت میکند و معامله صحیح است؛ لیکن اگر پس از این، تغیّر ثابت شود، برای خریدار حقّ خیار فسخ معامله محفوظ خواهد بود و در صورت سپری شدن مدّت یادشده، مشاهده قبلی کفایت نمیکند و معامله بر اساس آن باطل است. 9
1. جواهر الکلام 81 - 77 /1؛ مستمسک العروة 122 - 121 /1؛ التنقیح) الطهارة (2 93 - 89 /1. جواهر الکلام 82 /1؛ العروة الوثقی 3 30 /1. جواهر الکلام 83 /1؛ مستمسک العروة 123 /1؛ مهذب الاحکام 4 147 /1. جواهر الکلام 77 /1؛ العروة الوثقی) و حواشی () ج (71 /1؛ مستمسک العروة 123 /1؛ مهذب الاحکام 5 148 /1. جواهر الکلام 84 /1؛ العروة الوثقی) و حواشی () ج (69 /1؛ مستمسک العروة 6 120 /1. العروة الوثقی 26 - 25. 7 12 /1؛ مستمسک العروة 79 - 75 /1 و 107؛ تحریر العروة 29 /2 و 8 42. جواهر الکلام 430 /22. 9 101 /40.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 550
اصطلاح‌نامه
اعم
اخص
- تغیر آب، تغیر اجتهاد قبله، تغیر حال وصی، تغیر صفات امین رهن، تغیر صفات رهن، تغیر عنوان وقف، تغیر مال مفلس، تغیر مبیع معیوب، تغیر مغبون فیه
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 550