ترجمههای فارسی کهن قرآن
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
ترجمههای فارسی کهن قرآن : قرآن‌های ترجمه شده به زبان فارسی کهن
کهن‌ترین ترجمه فارسی قرآن، ترجمه سلمان فارسی است که به درخواست ایرانیان، سوره مبارکه حمد را ترجمه کرد. یکی دیگر از قدیم‌ترین ترجمههای فارسی قرآن، ترجمه قرآن همراه خلاصه تفسیر طبری است.
ترجمههای فارسی کهن قرآن مشتمل بر ترجمه فارسی افغانی، جمشیدی، خراسانی، تیموری، فارسی تهران، فارسی تاجیک (بدخشان، پنجاب و کابل) است.
فهرست ترجمههای قرآن به فارسی کهن و فارسی میانه با ذکر مترجم و تاریخ ترجمه به شرح ذیل است:
نام ترجمه // مترجم // زمان ترجمه
ترجمه تفسیری طبری // علمای ماوراءالنهر // قرن چهارم هجری
ترجمه تفسیری پاک // ناشناس // قرن چهارم هجری
تفسیر قرآن مجید، کمبریچ // ناشناس // قرن چهارم هجری
ترجمه آهنگین ازدوجزء قرآن مجید // ناشناس // قرن چهارم هجری
ترجمه آستان قدس رضوی // ناشناس // قرن چهارم هجری
ترجمه تفسیری سورآبادی // ناشناس// قرن پنجم هجری
ترجمه تفسیری تاج‌التراجم // اسفراینی // قرن پنجم هجری
ترجمه تفسیری نسفی // ابوحفص، نجم الدین // قرن پنجم هجری
ترجمه تفسیری ناشناخته // ناشناس // قرن پنجم هجری
ترجمه تفسیری شنقشی // ناشناس // قرن پنجم هجری
قرآن‌کریم // ابوالفتوح رازی // قرن ششم هجری
کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار // میبدی // قرن ششم هجری
ترجمه و تفسیر مواهب عَلِیَّه یاحسینی // ملاّحسین کاشفی // قرن نهم هجری
ترجمة‌الخواص // زواره‌ای // قرن نهم هجری
خلاصةالمنهج // ملافتح‌الله کاشانی // قرن دهم هجری
فتح‌الرحمان بترجمان القرآن // شاه‌ولی‌الله محدّث // قرن دوازدهم هجری
ترجمه استرآبادی // حسینی کردمحلی // قرن سیزدهم هجری
~موعودالرحمان فی ترجمان‌القرآن ~ // حسین خوانساری // 1893م
اینک به معرفی اجمالی چند ترجمه فارسی کهن می‌پردازیم:
1. ترجمه تفسیر طبری: شامل یک دوره ترجمه آیات قرآن‌کریم و برخی قصص و شأن نزول‌ها و دیگر مطالب قرآن است.
این تفسیر، محصول روزگار حکومت منصور بن نوح سامانی (350 - 366ق) و از ارزنده‌ترین و قدیم‌ترین نثرهای فارسی دری است.
وقتی امیر سامانی تفسیر مفصل طبری را می‌بیند که از بغداد در چهل مصحف آورده بودند، خواندنش را دشوار می‌یابد؛ از این رو، از علمای ماوراءالنهر جواز ترجمه آن را استفتا می‌کند. ایشان نیز خواندن قرآن و نوشتن تفسیر آن را برای کسی که تازی نداند روا می‌شمارند.
متنی که هم‌اکنون «ترجمه تفسیر طبری» نامیده می‌شود، هرگز ترجمه تفسیر طبری نیست. از محققان معاصر، شادروان زریاب خویی و آقایان آذرنوش و خرمشاهی به‌این نکته تصریح کرده‌اند. شاید درست این باشد که اثر مورد بحث را «تفسیرنامه پارسی دستگاه سامانی» بدانیم که با عنایت به تفسیرنامه طبری - و البته نه با متابعت از آن - پدید آمده است.
2. ترجمه کمبریج: این کتاب یکی از دل‌انگیزترین آثار نثر فارسی کهن است که تاریخ تألیف آن به قول جلال متینی (مقدمه، ص 25) از نیمه اول قرن پنجم هجری تجاوز نمی‌کند. مترجم این کتاب، نامعلوم و اصل آن در چهار جلد است که متأسفانه تنها جلدهای سوم و چهارم آن در دانشگاه کمبریج موجود است. این کتاب را محمد بن ابی‌الفتح غریب در سال 628 ق نگاشت.
شیوه کار مؤلف در ترجمه آیات قرآن، تفسیر به صورت مزجی ترکیبی است. ترجمه آیات، چنان با تفسیر درآمیخته که گاهی پنداشته می‌شود قصد وی ترجمه نبوده، بلکه هنگام تفسیر ناچار شده است آیات را به نحوی ترجمه کند. همچنین از کلمات مترادف بسیار استفاده کرده است.
3. ترجمه و تفسیر قرآن پاک: این متن بی‌گمان از زیباترین و کهن‌ترین آثاری است که از زبان فارسی به دست ما رسیده است. مترجم و مفسر این ترجمه نیز ناشناخته است. نسخه ناقص از آن که مربوط به اواخر قرن چهارم یا اوایل قرن پنجم هجری است، در دانشگاه لاهور پاکستان موجود است و در سال 1348 به کوشش آقای علی رواقی به خط فارسی کنونی برگردان و چاپ شده است.
4. ترجمه آهنگین: نسخه خطی این ترجمه که شامل حدود دو جزء قرآن می‌شود، نزدیک گنبد مطهر امام رضا (ع) کشف شده و دارای 230 صفحه خطی همراه متن قرآن است. این ترجمه، نه ترجمه لفظی است و نه ترجمه تفسیری؛ بلکه تلاشی است برای موزون ساختن عبارات و ترجمه‌ها؛ به طوری که خواننده نوعی هماهنگی و نظم شعری احساس می‌کند.
5. تاج‌التراجم فی تفسیر القرآن للاعاجم: عمادالدین ابوالمظفر اسفراینی شافعی (متوفای 471 ق) با توجه به نقص‌ها و نارسایی‌هایی که در ترجمههای قرآن تا عصر وی بود، تحولی در کار ترجمه پدید آورد. وی کوشید تا گذشته از یافتن کلمات کامل‌تر و رساتر و دقیق‌تر، به ترجمه معنایی و تفسیری آیات بپردازد. مترجم پس از ذکر مشخصات هر سوره، با نثری ساده و روان و جملاتی کوتاه به ترجمه لغت آیات پرداخته و آن‌گاه آیات نیازمند به توضیح را به طور گسسته تفسیر کرده است.
نسخه خطی ناقصی از این ترجمه تفسیری در کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری متعلق به قرن نهم هجری، و سیزده میکرو فیلم نیز از آن در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است.
از دیگر ترجمههای قدیم فارسی قرآن‌کریم می‌توان از ترجمه آستان قدس رضوی (قرن چهارم هجری) ترجمه تفسیری سورآبادی (قرن پنجم هجری) ، ترجمه تفسیری نسفی (قرن پنجم هجری) ، ترجمه تفسیری شنقشی (قرن پنجم قمری) ، قرآن‌کریم ابوالفتوح رازی (قرن ششم هجری) ، ~کشف‌الاسرار~ میبدی (قرن ششم هجری) ، ترجمه و تفسیر مواهب عَلِیَّه یا حسینی (قرن نهم هجری) ، ترجمة‌الخواص (قرن نهم هجری) ، ~خلاصةالمنهج~ (قرن دهم هجری) ، ~فتح‌الرحمن بترجمان القرآن~ (قرن دوازدهم هجری) ، ترجمه استرآبادی (قرن سیزدهم هجری) و ~موعودالرحمان فی ترجمان‌القرآن~ (1893م) نام برد.
ر. ک: کتاب تاریخ ترجمه از عربی به فارسی.