اهلیّت
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
اهلیّت: شایستگی و استحقاق.
فقیهان بی آن که فصل جداگانه‌ای در فقه برای بحث در باره اهلیّت بگشایند، از آن به مناسبت در سراسر فقه اعم از عبادات، عقود، ایقاعات و احکام سخن گفته‌اند.
اهلیّت به لحاظ مراحل تکامل انسان (مرحله جنینی در رحم، مرحله تولد تا رسیدن به توانایی تشخیص، مرحله تمیز و تشخیص سود و زیان و مرحله بلوغ و عقل) متفاوت است. نیز اهلیّت در مرحله بلوغ و عقل به لحاظ حالات گوناگون یعنی رشد و سفاهت، سلامتی و بیماری، علم و عدالت، قرابت و غیر آن مختلف است.
مرحله جنینی: جنین در رحم جهت وصیّت شدن مالی برای او اهلیّت دارد. 1 نیز از اهلیّت ارث بردن برخوردار است (--' ارث) و باید برای او بیشترین سهم ارث (سهم دو فرزند ذکور) کنار گذاشته شود تا به دنیا آید و وضعیّت مشخص شود. البته نفوذ وصیّت و مالک شدن
________________________________________
739
ارث در صورتی است که طفل زنده به دنیا آید. 2
مرحله تولد: طفل پس از به دنیا آمدن و پیش از رسیدن به مرحله تمیز، برای تحمّل و قبول بدهی در ذمّه خود اهلیّت دارد. از این رو، اگر مال دیگری را از بین ببرد یا معیوب کند، ضامن است و در صورت داشتن مال، ولیّ شرعی او از مالش بدهی اش را می‌پردازد و گرنه صاحب حق تا زمان توانایی کودک برای پرداخت، صبر می‌کند. 3
آنچه را که برای کودک می‌خرند یا به او می‌بخشند، مالک می‌گردد. 4 همچنین وقف کردن برای او 5، شریک شدن با وی و مصالحه از طرف او و نیز فروختن و خریدن و تزویج و دیگر عقودی که ولیّ برای او انجام می‌دهد، در صورت وجود مصلحت یا نبود مفسده بنا بر اختلاف نظر در حدود و اختیارات ولیّ برای کودک، صحیح است 6 (--' ولایت) .
سخن و عمل کودک غیر ممیّز، اثر شرعی ندارد. از این رو، عقد (--' عقد) او صحیح نیست. 7 اقرار 8 و شهادت 9 او نیز پذیرفته نمی‌شود، و در صورت ارتکاب جرمی - مانند قذف (--' قذف) علاوه بر عدم ثبوت حدّ (--' حدود) و قصاص (--' قصاص) تعزیر (--' تعزیر) نیز نمی‌شود. 10
مرحله تمیز: به قول مشهور، عبادات کودک ممیّز 11 (--' ممیّز) و نیز وصیّت او در کارهای خیر 12 و صدقه وی 13 و بنا بر قولی عتق 14 (--' عتق) و تدبیر 15 (--' تدبیر) او صحیح است. همچنین برای حیازت (--' حیازت) مباحات 16 (--' مباحات اصلی) ، اولویّت استقرار در مکان‌های عمومی در صورت حضور زودتر از دیگران در آن‌ها 17 و ادب شدن (تعزیر) در صورت ارتکاب جرمی مانند دزدی و لواط 18 اهلیّت دارد (--' کودک) .
مرحله بلوغ و عقل: انسان بالغ عاقل در صورت رشید بودن (داشتن توانایی مصرف کردن مال به شیوه عقلایی) (--' رشد) ، برای تمامی تصرفات مالی و غیر مالی مستقلاً اهلیّت دارد و در صورت سفیه بودن (--' سفاهت) ، تنها از
________________________________________
740
تصرفات مالی - جز به اذن ولیّ - ممنوع است. 19 اگر بالغ عاقل به هنگام نزدیک شدن مرگش، سالم و تندرست باشد، برای تصرف در تمام اموال خود اهلیّت دارد و بنا بر قولی اگر بیماری متّصل به مرگ داشته باشد، برای تصرف در بیش از یک سوم مالش اهلیّت ندارد 20 (--' بیماری) .
بالغ عاقل در صورت عادل بودن، برای گواهی دادن 21 (--' شهادت) ، امامت جماعت 22 و ولایت در امور حسبیّه 23 (--' امور حسبی) ، و در صورت مجتهد بودن (--' اجتهاد) برای قضاوت، مرجعیت تقلید و ولایت بر ایتام، دیوانگان، غایبان و دیگر اموری که مربوط به مجتهد است 24 اهلیّت دارد (--' ولایت فقیه) . همچنین پدر یا جدّ پدری برای ولایت بر فرزندان نابالغ خود اهلیّت دارد 25 (--' ولایت) .
1 - جواهر الکلام 28 387.
2 - 39 70 - 74.
3 - العناوین الفقهیة 2 660.
4 - جواهر الکلام 28 174 - 175.
5 - 64.
6 - العناوین الفقهیة 2 558 - 600 و جواهر الکلام 22 322 - 324.
7 - العناوین الفقهیة 2 674.
8 - جواهر الکلام 35 103 - 104.
9 - 41 10.
10 - 413 - 414 و 42 48 - 50 و 178.
11 - الحدائق الناضرة 13 53.
12 - جواهر الکلام 28 271.
13 - 27 387.
14 - 34 106.
15 - 212.
16 - 26 322.
17 - فقه الامام جعفر الصادق 3 55.
18 - جواهر الکلام 41 413 - 414؛ 476 - 479 و 378.
19 - العناوین الفقهیة 2 674 و 684 و 686 - 692.
20 - جواهر الکلام 26 63 - 64.
21 - 41 25.
22 - 13 275.
23 - العناوین الفقهیة 2 580.
24 - 562 و عوائد الایام 529.
25 - العناوین الفقهیة 2 557.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 738
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «اهلیّت» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- استحقاق، اهلیت تملک موّرث، اهلیت فتوا، اهلیت قضاوت، اهلیت ملتقط
- به لحاظ متعاملان:
- اهلیت استیجار جاعل، اهلیت تصرف مصالح، اهلیت تصرف موصی، اهلیت تصرف موهوب له، اهلیت تصرف واقف، اهلیت تصرف واهب، اهلیت تملک موقوف علیه، اهلیت تملک مُقرّله، اهلیت توکل شریک، اهلیت توکیل شریک، اهلیت متبایعان، اهلیت مستعیر
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه اهلیّت به زیرصفحه اهلیّت/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.