انسان دو سر
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
ذُوالرَأسَین ) ذوالحَقْوَین (: دارای دو سر.
مراد از ذوالرأسین که در کلمات فقها آمده، فردی است دارای دو سر و یا دو سر و دو بدن بر یک کمر و دو پا.
________________________________________
713
از احکام آن در باب ارث سخن گفتهاند. برخی نیز به مناسبت در بعضی ابواب دیگر به احکام آن اشاره کردهاند، برخی هم ذیل عنوان ذی الحقوین به تفصیل، به بیان مسائل آن پرداختهاند. 1
ملاک وحدت و تعدد: فقها بر پایه روایتی که از امیر مؤمنان علیه السّلام درباره ارث ذوالرأسین رسیده، گفتهاند: اگر در حال خواب با بیدار کردن یکی، دیگری هم بیدار شود، یک نفر به شمار میروند، امّا اگر بیداری یکی تأثیری در بیداری دیگری نداشته باشد، دو نفر خواهند بود. البته در اینکه این ملاک تنها در مسئله ارث مبنای حکم به یکی یا دو تا بودن قرار میگیرد یا غیر ارث را نیز در بر میگیرد، اختلاف است.
برخی، شهادت را در ملاک یاد شده ملحق به ارث دانسته و در تکالیف، مانند وضو گرفتن، غسل کردن و نماز خواندن قائل به تعدد، و در نکاح قائل به اتحاد شدهاند و نیز گفتهاند: درصورت ارتکاب جنایت توسط یکی، هیچ یک قصاص نمیشود. 2 برخی نیز ملاک یاد شده را در همه موارد معتبر دانستهاند. 3
در اینکه ملاک ذکر شده تعبّدی است یا یکی از نشانهها، و ممکن است با نشانههای دیگری - همچون برخورداری از اراده واحد یا متضاد، اتحاد در میزان هوش و حافظه و اختلاف در آن - حکم به وحدت یا تعدد کرد، اختلاف است. ظاهر کلمات فقها تعبدی بودن آن است؛ هرچند برخی به تعدّی از نشانه یاد شده به دیگر امارات، تصریح کردهاند. 4
بنابر قول به تسرّی، در صورت تعارض نشانهها با یکدیگر، به تصریح برخی، برای حکم به اتحاد یا تعدّد به قرعه) ر قرعه (رجوع میشود. 5
احکام: بسیاری از فقها، بویژه قدما در احکام ذوالرأسین تنها به مورد نصّ، یعنی میراث بسنده کرده و به احکام آن در غیر میراث از عبادات و معاملات و احکام) قصاص، حدود و دیات (- به دلیل عدم وجود نصّ و نادر بودن چنین فرضی در خارج - نپرداختهاند. آنان که متعرض شدهاند، احکامی را - گاه با بیان احتمالات - ذکر کردهاند که به نمونههایی از آن اشاره میشود.
________________________________________
714
وضو: بنابر اتحاد، شستن همه اعضای وضو از باب مقدّمه واجب، در حدّ امکان واجب است و وضو با عروض حدث باطل میشود؛ امّا بنابر تعدّد، هریک، حکم خود را دارد و با عروض حدث از عضو مشترک، مانند بول، وضوی هر دو باطل میشود، لیکن از عضو مختص، همچون خوابیدن، تنها وضوی همان فرد باطل میشود.
برخی، در عبادات، ذوالرأسین را دو شخص به حساب آوردهاند، در نتیجه در وضو، شستن اعضا و مسح سر و پا را بر هردو واجب دانسته و در صورت وضو نگرفتن یکی، در صحّت نماز دیگری اشکال کردهاند. هرچند گفتهاند: اقوی این است که هریک حکم مستقل دارد و به دیگری تسرّی نمیکند، همچنین است سایر عبادات. 6
نماز: بنابر تعدّد، بر هر کدام نیّت، قرائت و ذکر مستقل لازم است، به شرط آنکه با هم بخوانند؛ امّا اگر جدا بخوانند، هرکدام نماز خود را میخواند، هرچند دیگری نخواند. و بنابر اتحاد، یک نماز کافی است؛ البته از باب مقدمه واجب در افعال وضو، شستن همه اعضا - به جهت شک در اصلی و زاید بودن بعضی - لازم است؛ لیکن در قرائت و ذکر در اینکه دو قرائت لازم است یا یکی کافی است، دو احتمال مطرح است. 7
روزه: بنابر اتّحاد، در روزه واجب مضیّق، مانند ماه رمضان، آن که روزه میگیرد، دیگری را نیز به روزه گرفتن وادار میکند و در صورت عدم امکان، با دو تا بودن معده، هریک حکم خاص خود را دارد و در فرض یکی بودن معده، آن که روزه میگیرد حکم مُکرَه بر افطار را دارد و از روزه واجب کفایت میکند. و بنابر تعدد، هرکدام تکلیفی مستقل دارد. 8
عبادات مالی: در عبادات مالی، همچون زکات، در فرض اتحاد، مشکلی وجود ندارد و در فرض تعدد، هر یک حکم خاص خود را دارد. 9
شهادت: بنابر تعدد، در اینکه شهادت آنان، دو شهادت به شمار میرود یا یکی، دو احتمال مطرح است. 10
________________________________________
715
نکاح: به گفته برخی در اصل ازدواج، رضایت هر دو شرط است؛ خواه یکی به شمار روند یا دو تا. امّا در مسائل دیگر، بنابر یکی و مؤنث بودن ذوالرأسین، ازدواج با او در عدد زوجات و تقسیم شبها و دیگر احکام، ازدواج با یک زن محسوب میشود. و بنابر دو تا بودن، صحّت عقد ازدواج نسبت به او محلّ اختلاف است. 11 برخی، ذوالرأسین را در نکاح یکی دانسته و حکم زن یا مرد واحد را بر آن جاری کردهاند. 12
ارث: ذوالرأسین در مسئله ارث بنابر تعدد، دو نفر و بنابر اتحاد، یک نفر به شمار میرود. 13
1. العناوین 2 55 /1. قواعد الاحکام 3 392 /3. جواهر الکلام 4 298 /39. العناوین 56 /1؛ جواهر الکلام 5 298 /39. جواهر الکلام 6 299 - 298 /39. الروضة البهیة 7 208 - 207 /8. العناوین 68. 10 68. 9 67 - 66. 8 65 /1؛ قواعد الاحکام 392 /3؛ مسالک الافهام 11 259 /13. العناوین 12 72 - 70 /1. قواعد الاحکام 392 /3؛ مسالک الافهام 13 259 /13. جواهر الکلام 298 - 297 /39.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 712
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «انسان دو سر» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
وابسته
- ارث انسان دوسر، دعوی انسان دو سر، روزه دو سر، سر انسان، شهادت انسان دو سر، عبادت دو سر، عبادت مالی دو سر، قصاص انسان دو سر، کفاره انسان دو سر، نکاح انسان دو سر، نماز دو سر، وضوی دو سر