امکان نسخ ( علوم قرآنی )

توضیح مفهومی

امکان نسخ ( علوم قرآنی ) : جواز عقلی نسخ احکام شرعی

در باره امکان نسخ در ادیان و شرایع آسمانی، و بر فرض امکان، وقوع نسخ احکام ادیان آسمانی بین دانشمندان اختلاف است.

دیدگاه‌های اهل ادیان درباره نسخ:

1. گروهی مانند نصارای متأخر و شمعونیه یهود می‌گویند نسخ به دلیل عقل و نقل، ممتنع است.

2. عده‌ای مانند فرقه عنانیّه یهود و ابومسلم اصفهانی می‌گویند نسخ عقلاً ممکن است؛ ولی واقع نشده است.

3. مسلمانان جملگی معتقدند نسخ شریعت منع عقلی ندارد و هر چیز که از نظر عقل ممنوع نباشد، جایز است.

دلایل امکان نسخ:

1. در باره نحوه استدلال بر این موضوع، امامیه و معتزله با اشاعره اختلاف دارند؛ امامیه و معتزله معتقدند احکام الهی تابع مصالحند و رفع حکم و تبدیل آن نیز ناشی از مصلحت و تابع آن است؛ بنابراین، نسخ جایز است.

اشاعره نیز که احکام را تابع مصالح بندگان نمی‌دانند، می‌گویند: چیزی بر خداوند واجب نیست؛ هر چند از عبث و ظلم منزه است. پس، همان طور که اثبات حکمی به اراده او ممکن است، رفع حکمی نیز به اراده او ممکن است.

2. اگر نسخ عقلاً جایز نباشد، نبوت حضرت محمد (ص) ثابت نمی‌شود و شرایع سابق باقی خواهند بود؛ در حالی‌که رسالت آن حضرت با ادله قطعی ثابت شده است؛ پس، نسخ امکان دارد و واقع هم شده است.

3. نسخ در شرع اسلام واقع شده است. آیاتی از قران ناسخ احکام پیش‌تر شده‌اند.

از معاصران، کسانی چون محمد غزالی، ابوزهره و محمد خضری، منکر نسخ شده‌اند؛ اما اختلاف این دسته با دیگر دانشمندان اسلامی صوری است؛ یعنی همان موارد تغییر و تبدیل حکم را که معمولاً سایر دانشمندان اسلامی نسخ می‌گویند، آن‌ها نام آن را «تَدَرُّج در تشریع احکام» گذاشته‌اند. از علمای متأخر امامیه، سید هبة‌الدین شهرستانی نسخ قرآن را جایز ندانسته، برای موارد وقوع آن تأویل‌هایی دارد که عنوان نسخ را از آن‌ها برمی‌دارد.

در باره انکار نسخ در قرآن، دو دیدگاه افراطی دیگر وجود دارد:

1. عده‌ای مثل احمد امین معتقدند وقتی بعضی از احکام در کمتر از ربع قرن تغییر می‌یابد، تغییر احکام پس از گذشت چهارده قرن به طریق اولی جایز است.

2. گروهی دیگر نیز منکران نسخ‌ را غیر مؤمن و حتی کافر و مستحق قتل دانسته‌اند.

نیز ر.ک:شبهات نسخ.

منابع

1. البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : صفحه 30
2. مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 203
3. البیان فی تفسیر القرآن : صفحه (279-285)
4. اصول الفقه جلد 2 : صفحه 55
5. علوم القرآن عند المفسرین جلد 2 : صفحه 577
6. النسخ فی القرآن الکریم جلد 2 : صفحه 267
7. مباحث فی علوم القرآن : صفحه 261
8. بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز جلد 1 : صفحه (117-119)

اصطلاح‌نامه

مترادفات

از واژه «امکان نسخ ( علوم قرآنی )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

ثبوت عقلی نسخ، جواز عقلی نسخ، جواز نسخ ( علوم قرآنی )

وابسته

آیه تبدیل ( علوم قرآنی )، نسخ قرآن ( علوم قرآنی )، وقوع نسخ

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه امکان نسخ ( علوم قرآنی ) به زیرصفحه امکان نسخ ( علوم قرآنی )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• اصول الفقه جلد 2 : صفحه 55
• الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 67
• البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : صفحه 30
• البیان فی تفسیر القرآن : صفحه 276، (279-285)
• البیان فی تفسیرالقرآن : صفحه 279
• النسخ فی القرآن الکریم جلد 2 : صفحه 267
• النسخ فی القرآن الکریم : صفحه 18
• بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز جلد 1 : صفحه (117-119)
• تاریخ و علوم قرآن : صفحه 205
• درآمدی برعلوم قرآن : صفحه 208
• شناخت قرآن : صفحه 282
• علوم القرآن عند المفسرین جلد 2 : صفحه 577
• علوم القرآن : صفحه (195-203)
• مباحث فی علوم القرآن : صفحه 261
• مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 203، 215