امام ( عام )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
امام ( عام ) : أئمّه: پیشوایان معصوم علیهم السّلام
أئمّه جمع امام و امام در اطلاقات فقها در دو مفهوم عام و خاص به کار رفته است.
مفهوم عام: امام در مفهوم عام، عبارت است از حاکم و ولیّ مسلمانان (--» ولایت فقیه) ، امام جماعت (--» امام جماعت) و امام جمعه (--» امام جمعه) .
مفهوم خاص: امام در مفهوم خاص بر انبیا و جانشینان آنان اطلاق می‌شود که از جانب خداوند متعال دارای منصب والای امامت و ولایت هستند.
امام به این معنا، دارای ولایت مطلقه در امور دین و دنیا و معصوم از گناه و مصون از هر گونه لغزش، اشتباه و فراموشی و حجّت بر خلق و خلیفه خداوند در زمین است. 1
امام به مفهوم نخست یا به صورت اضافه به کار می‌رود - مانند امام جماعت و امام مسلمانان، و یا با قرینه و چنانچه بدون اضافه و قرینه به کار رود، مراد، معنای خاص آن می‌باشد. که موضوع این مقاله است و از آن به « امام عادل » یا « امام عدل » نیز تعبیر شده است. 2
از این عنوان در باب‌های بسیاری همچون طهارت، صلات، زکات، خمس، انفال، حج، جهاد، امر به معروف، نکاح، اطعمه و اشربه، احیاء موات، ارث، قضاء، حدود، قصاص و دیات، از جهات مختلف سخن رفته است.
تعداد و اسامی امامان: شمار امامان معصوم علیهم السّلام در شریعت اسلام دوازده نفر است 3 که عبارتند از: ابوالحسن، علی بن ابی طالب، امیر مؤمنان؛ ابو محمّد، حسن بن علی، المجتبی؛ ابو عبد الله، حسین بن علی، سید الشّهدا؛ ابو محمّد، علی بن حسین، زین العابدین؛ ابو جعفر، محّمد بن علی، باقر العلوم؛ ابو عبدالله، جعفر بن محمّد،
68
الصّادق؛ ابوالحسن، موسی بن جعفر، الکاظم؛ ابوالحسن، علی بن موسی، الرّضا؛ ابو جعفر، محمّد بن علی، التّقی الجواد؛ ابو الحسن، علی بن محمّد، الهادی؛ ابو محمّد، حسن بن علی، العسکری و امام مهدی منتظر، حجّة بن الحسن علیهم السّلام.
احکام صادر از امامان: احکام صادر از أئمّه علیهم السّلام خواه مفاد قول آنان باشد یا مستفاد از فعل یا تقریر ایشان (--» تقریر) ، به ضرورت مذهب شیعه و اتّفاق همه فقها، حجّت است. 4
اعتقاد به امامت و لزوم پیروی از امامان: اعتقاد به امامت و ولایت أئمّه علیهم السّلام و نیز پیروی از ایشان و اطاعت از دستوراتشان بر همه مکلّفان واجب است. 5 از شرایط مرجع تقلید، امام جماعت و نیز صحّت عبادت و غیر آن، اعتقاد به امامت امامان است (--» ایمان) .
محبّت و صلوات: محبّت به أئمّه علیهم السّلام واجب، و نشانه ایمان است. 6 درود فرستادن بر پیامبر و آل او در تشهّد نماز، واجب است. 7 از آن جا که صلوات بر پیامبر صلّی الله علیه و آله ملازم با صلوات بر خاندان آن حضرت است، هر جا که صلوات بر آن حضرت واجب باشد - مانند خطبه نماز جمعه - صلوات بر آل او نیز به تبع، واجب است - مانند هنگام ذکر نام آن حضرت - صلوات بر آل او نیز مستحب می‌باشد (--» صلوات) .
احترام اسامی امامان و مشاهد مشرّفه: آیات و روایات بسیاری بر عظمت و جلالت اهل بیت علیهم السّلام تصریح دارد و فقها بر اساس آن فروعی را در باب‌های مختلف ذکر کرده‌اند، از قبیل:
1. حرمت مسّ اسامی امامان بدون طهارت به قول مشهور. 8
2. کراهت استنجاء (--» استنجاء) - به قول مشهور - با دستی که در آن انگشتری مزیّن به نام أئمّه باشد؛ در صورتی که نجس نشود و‌گر نه حرام است 9 (--» اسماء متبرکه) .
69
3. الحاق مشاهد مشرّفه (--» مشاهد مشرّفه) به مساجد در حرمت دخول جنب 10 و نجس کردن آن‌ها و وجوب فوری ازاله نجاست از آن‌ها 11 و نیز فضیلت نماز گزاردن در آن‌ها، بلکه افضل بودن نماز در آن‌ها از مساجد. 12
4. کراهت تقدّم بر قبور امامان در نماز بنابر قول منسوب به مشهور، بلکه کراهت تساوی با قبر بنابر قول برخی. قول مقابل، حرمت تقدّم یا مساوات است. 13
گرامی داشت یاد و نام امامان: آباد کردن مشاهد أئمّه با ساختن، تعمیر و تجدید بنای آن‌ها 14 و ذکر و نشر فضائل ایشان مستحب است. 15 زیارت قبور امامان و حزن و اندوه و گریستن بر مصائب وارد بر ایشان به ویژه مصائب ابا عبد الله الحسین علیه السّلام مستحب است. آداب ویژه‌ای برای زیارت قبور امامان وارد شده که رعایت آن‌ها برای زائر مستحب است 16 (--» زیارت) . فقها در باب حج، بابی با عنوان « باب المزار » برای بیان این موضوع اختصاص داده‌اند. برخی نیز کتاب مستقلّی در این خصوص نوشته‌اند، مانند « کامل الزّیارات » نگاشته ابو القاسم، جعفر بن محمّد بن قولویه قمی و « المزار » نگاشته ابو عبدالله، محمّد بن مکّی معروف به شهید اول.
توسّل و تبرّک: توسّل به أئمّه علیهم السّلام به نصّ آیه شریفه « وَ ابتَغُوا اِلَیهِ الوَسِیلَةَ » 17 که به درخواست وسیله برای توجّه به سوی خداوند امر شده است، امری راجح و مطلوب است.
تبرّک به ایشان نیز که از مقرّبان درگاه الهی و از هر نوع پلیدی پاک هستند، امری محبوب و پسندیده است. در فقه به مواردی از تبرّک اشاره شده است؛ از جمله:
1. استحباب تبرّک جستن به مشاهد مشرّفه امامان. 18
2. استحباب تبرّک جستن به نام‌های امامان با نوشتن آن‌ها بر کفن و جریدتین 19 (--» جریدتین) . و نامگذاری فرزندان به نام آنان. 21
3. استحباب نقل جنازه به مشاهد مشرّفه به جهت تبرّک. 21
4. استحباب تبرّک جستن به ترتب امام حسین علیه السّلام 22 (--» تربت) .
70
غُلُوّ نسبت به امامان: ادّعای الوهیّت و خدایی أئمّه علیهم السّلام و یا اعتقاد به استقلال یا شراکت آنان با خداوند در آفریدن و روزی دادن، حرام، بلکه موجب کفر است 23 (--» غُلات) .
دشمنی با امامان: دشمنی و کینه نسبت به أئمّه علیهم السّلام که از آن به « نَصب » تعبیر شده است، حرام، بلکه موجب کفر و نجاست فرد ناصبی است 24 (--» ناصبی) .
سبّ امامان: دشنام دادن به امامان علیهم السّلام، حرام و کشتن دشنام دهنده در صورت امکان، واجب است، 25 لیکن در این که نفس ناسزاگویی هر چند منشأ آن نصب نباشد، موجب ارتداد (--» ارتداد) و نجاست می‌شود یا در صورتی که نشأت گرفته از دشمنی باشد، اختلاف است 26 (--» دشنام) .
ادّعای امامت: از آن جا که منصب امامت همچون نبوّت، منصبی الهی است و زمام آن به دست خداوند است، برخی فقیهان، الحاق مدّعی امامت را به مدّعی نبوّت در وجوب کشتن وی، بی وجه ندانسته‌اند. 27
تصدیق امامان: پذیرش سخن امامان علیهم السّلام در آنچه خبر می‌دهند، بدون بینّه (--» بیّنه) واجب است و سوگند دادن آنان جایز نیست. 28 به قول مشهور میان قدما، دروغ بستن بر أئمّه موجب بطلان روزه می‌شود؛ هر چند مشهور متأخّران، آن را نپذیرفته‌اند. 29
ولایت مطلقه امامان: أئمّه علیهم السّلام همانند پیامبر صلّی الله علیه و آله دارای ولایت مطلقه‌اند و به استناد « النَّبِیُ اَولَی بِالمؤمِنِینَ مِن أنفُسِهِم » 30 از هر کسی نسبت به تصرفات مربوط به وی سزاوارترند.
شئون امامان علیهم السّلام: بخشی از مسئولیّت‌ها و احکام به عنوان امامان علیهم السّلام مطرح شده که به طور اجمال برای فقهای واجد شرایط در زمان غیبت نیز ثابت است (--» ولایت فقیه) این شئون عبارتند از:
1. اقامه نماز جمعه، عیدین و میّت: وجوب عینی نماز جمعه 31 و نماز عید فطر و قربان 32 مشروط به حضور امام علیه السّلام است. 33 امام در صورت
71
حضور بر سر جنازه، در اقامه نماز بر میّت از همه اولی است. 34
2. گرفتن زکات: در زمان حکومت امام علیه السّلام پخش زکات میان مستحقّان توسّط مالک بدون اذن امام بنا بر قول تعدادی از فقها جایز نیست. 35 اگر امام زکات مال کسی را بخواهد، پرداخت آن واجب است. 36 بر امام واجب است هر سال افرادی را برای گرفتن و گرد آوردن زکات به اطراف بلاد اسلامی گسیل کند؛ البته در صورتی که تحصیل زکات متوقّف بر آن باشد. 37 برای این افراد نیز، پخش زکات بین مستحقّین بدون اذن امام جایز نیست. 38
3. خمس و انفال: به قول مشهور، خمس به شش سهم تقسیم می‌شود. سه سهم آن بعد از پیامبر صلّی الله علیه و آله از آن امام علیه السّلام است که از آن به سهم امام تعبیر می‌شود و تصرف در آن بدون اذن امام جایز نیست. در زمان حضور امام، پرداخت تمامی خمس به وی واجب است، لیکن در زمان غیبت، در چگونگی آن اختلافاتی وجود دارد 39 (--» خمس) .
انفال، ملک رسول خدا صلّی الله علیه و آله و پس از ایشان، ملک امام علیه السّلام است که هر گونه مصلحت دانست در آن تصرف می‌کند و تصرف دیگران در آن بدون اذن امام جایز نیست 40 (--» انفال) .
4. جهاد و شئون مربوط به آن: مشروعیّت جهاد ابتدایی و نیز وجوب آن، مشروط به وجود امام یا کسی است که امام او را برای جهاد گمارده است 41 (--» جهاد) .
جهاد با باغیان (--» باغی) در صورت فراخوانی امام، واجب است. 42
در صورتی که جهاد به اذن امام باشد، خمس غنائمی که به دست مجاهدان اسلام می‌افتد باید پرداخت شود و چنانچه بدون اذن باشد، همه آن‌ها جزء انفال به شمار می‌رود و ملک امام است 43 (--» غنیمت) .
امام یا نایب ایشان (--» نایب امام) می‌تواند به عموم کفّار یا برخی از آنان بر حسب مصلحت یا عدم مفسده، امان (--» امان) دهد. 44 قرار داد ذمّه و صلح
72
(--» آتش بس) توسّط امام یا نایب او بسته می‌شود.
5. قضاء و اقامه حدود: قضاوت، مستلزم تصرف در جان، مال و آبروی افراد است. از این جهت، نوعی ولایت به شمار می‌رود. این ولایت برای پیامبر صلّی الله علیه و آله و امام علیه السّلام ثابت است و تصدّی منصب قضاوت برای دیگران جز با نصب خاص یا عام یا اذن از سوی ایشان جایز نیست. 45
اقامه حدود تنها در صلاحیّت امام یا منصوب از جانب امام است 46 (--» اقامه حدود) . تعزیر (--» تعزیر) نیز از شئون امام و نایب او می‌باشد، بلکه به قول مشهور، امر به معروف و نهی از منکر در صورتی که متوقّف بر وارد کردن جراحت یا کشتن مرتکب منکر باشد، مشروط به اذان امام است. 47
امام می‌تواند در مواردی مجرمی را عفو کند مانند موارد تعزیر و نیز موارد ثبوت حدّی که از حقوق الله است و به اقرار (--» اقرار) ثابت شده است، نه به بیّنه. 48
6. اقطاع: از دیگر شئون امام جواز اقطاع (--» اقطاع) به هر نحوی که صلاح بداند، می‌باشد. 49
7. ارث: اگر کسی بمیرد و وارثی نداشته باشد، اموال او از آنِ امام خواهد بود؛ زیرا امام وارث بی وارثان است 50 (--» ارث) .
8. قصاص و دیه: کسی که کشته شود و ولیّ دم (--» ولیّ دم) نداشته باشد، امام ولیّ دم او و اختیار قصاص قاتل یا گرفتن دیه از وی، به دست او است. 51
1 - ص 26 و انبیاء 73.
2 - النهایة (شیخ طوسی) 40 و 103.
3 - المقنعة 32 و تذکرة الفقهاء 1 452.
4 - جامع احادیث الشیعه 1 126- 219.
5 - الهدایة 25 - 40 و المقنعة 32.
6 - مجمع الفائدة 7 527.
7 - جواهر الکلام 10 253 - 257 و مستند العروة (الصلاة) 4 269 - 275.
8 - مستمسک العروة 3 45 و کتاب الطهارة (شیخ انصاری) 2 585.
9 - الحدائق الناضرة 2 82.
10 - جواهر الکلام 3 52.
11 - 6 98.
12 - کشف الغطاء 3 67 و العروة الوثقی 1 596.
13 - حبل المتین 159؛ الحدائق الناضرة 7 219 - 224 و مستمسک العروة 5 462 - 467.
14 - جواهر الکلام 4 341؛ الدروس 1 116 و مصباح الفقیه 5 428.
15 - السرائر 3 625.
16 - وسائل الشیعة 14 456؛ 500 و 527.
17 - مائده 35.
73
18 - وسائل الشیعة 14 561.
19 - جواهر الکلام 4 225 و العروة الوثقی 1 417.
20 - کشف اللثام 7 527.
21 - جواهر الکلام 4 343.
22 - وسائل الشیعة 14 510.
23 - جواهر الکلام 6 50.
24 - مفتاح الکرامة 1 144.
25 - مسالک الافهام 3 75 و 94؛ 14 452 و مبانی تکملة المنهاج 1 264.
26 - کشف الغطاء 2 355؛ جواهر الکلام 6 55 - 56 و التنقیح (الطهارة) 2 87.
27 - جواهر الکلام 41 422 و مهذّب الاحکام 28 34.
28 - الدروس 2 90.
29 - الحدائق الناضرة 13 141؛ جواهر الکلام 16 223 - 225 و مستند الشیعة 10 251 - 254.
30 - احزاب 6.
31 - جواهر الکلام 11 151.
32 - 333 و 347.
33 - مراسم العلویة 77 و کشف اللثام 4 201.
34 - جواهر الکلام 12 21.
35 - 15 416 - 420.
36 - 421.
37 - 338 و 424.
38 - 338 و 424.
39 - 16 109 و 134.
40 - 134.
41 - 21 11.
42 - شرائع الاسلام 1 257.
43 - جواهر الکلام 16 5 و 126.
44 - 21 97.
45 - 40 23.
46 - 21 386.
47 - 383 - 385.
48 - 41 293 - 295.
49 - 38 101 - 103 و 111.
50 - 39 260.
51 - فقه الصادق 26 347.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 67
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «امام ( عام )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه امام ( عام ) به زیرصفحه امام ( عام )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.