اعجام مصاحف

توضیح مفهومی

اعجام مصاحف : نقطه‌گذاری حروف قرآن

«اعجام» در لغت به معنای نقطه‌گذاری، و «اعجام مصاحف» به معنای نقطه‌گذاری حروف مشابه برای تمییز آن‌ها است. درباره زمان آغاز نقطه‌گذاری حروف نمی‌توان به درستی قضاوت کرد؛ زیرا مدارک موجود، روایات و اقوال تاریخی و اسناد و مکتوبات به جا مانده از روزگاران گذشته است. روایات تاریخی معمولاً دوران خلافت عبدالملک بن مروان و ولایت حَجّاج بر عراق را آغاز نقطه‌گذاری معرفی کرده‌اند. این قضیه مربوط به نیمه دوم قرن اول است؛ اما پاره‌ای از دست‌نوشته‌های باقیمانده و اسناد تاریخی که حروف آن نقطه‌دار است مربوط به سال 22 ق است؛ از این رو، اقوال و روایات با اسناد به‌جامانده مطابقت ندارد و نتیجه آن، یا نادرستی این اقوال و روایات است یا فقدان اصالت نقطه‌گذاری موجود در اسناد به دست آمده.

اختلاف دیگر در این موضوع، درباره مبتکر نقطه گذاری مصاحف است؛ عده‌ای آن را به نصربن عاصم و یحیی بن یعمر، و عده‌ای به ابوالأسود دؤلی نسبت داده‌اند؛ اما مسلم است که اصل این نوع نقطه‌گذاری در قرن اول هجری وجود داشته است؛ هرچند در نوشته‌ها به ویژه نوشته‌های غیر قرآنی استفاده نمی‌شد و شاید استفاده از آن به معنای کم‌سوادی مخاطب بود. این مطلب نیز قطعی است که مصاحف عثمانی همگی فاقد هرگونه نقطه‌گذاری و سایر نشانه‌ها بودند.

مطلب دیگر، چگونگی نقطه‌گذاری و کتابت و خط عربی رایج مانده تاکنون است. در کتاب ~الکتاب~ ابن‌درستویه، نقطه‌گذاری حروف دو گونه بیان شده است:

1. نقطه‌گذاری حروفی مثل «ب»، «ت»، «ث»؛ 2. نقطه‌گذاری حروفی مثل «ح»، «س»، «ص»، «ع» که با گذشت زمان در کتابت عربی از بین رفته است، مگر در حرف «کاف» در آخر کلمه.

گویا ابتدا کاتبان برای جدا کردن حروف متشابه، بعضی از حروف را با نشانه‌گذاری و بعضی را با فقدان آن می‌شناختند، مانند «ح» و «خ»؛ ولی بعدها به‌دلیل بیم از اشتباه حروف با یکدیگر، حروف بی‌نقطه را نیز نشانه‌گذاری کردند.

ابن‌‌درستویه در ~الکتاب~ می‌گوید: جداکردن حروف مشابه با نقطه، سه گونه است:

1. یکی نقطه‌گذاری شود، نه دیگری؛ مانند: «د، ذ، س، ش، ص، ض، ط، ظ، ع، غ»؛

2. یکی به یک نقطه، دیگری با دو نقطه، یا یکی با دو نقطه و دیگری با سه نقطه فرق گذاشته شود؛ مانند: «ب، ت، ث، ف، ق»؛

3. یکی را با نقطه‌گذاری روی حرف و دیگری را با گذاشتن نقطه‌ای زیر حرف، تمییز دهند؛ مانند: «ج، خ و ت، ی، ب، ن، ف، ق».

علت این‌که برخی حروف، دو نقطه دارند این است که حرفی مشابه آن هست که یک نقطه دارد. و برخی حروف سه نقطه دارند؛ چون دو حرف مشابه وجود دارد که یکی دارای دو نقطه و دیگری دارای یک نقطه است. البته درباره «شین» فرق دارد؛ چون نقطه‌هایش به لحاظ سه دندانه «شین» است. در این‌باره، روایات دیگری نیز در کتاب ~رسم‌المصحف~ ذکر شده است.

منابع

1. الکتاب : صفحه 52
2. تاریخ القرآن : صفحه (59-74)
3. المحکم فی نقط المصاحف : صفحه 23
4. مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 404
5. رسم المصحف دراسة لغویه تاریخیه : صفحه 489
6. رسم المصحف دراسة لغویه تاریخیه : صفحه 537
7. الاتقان فی علوم القرآن جلد 4 : صفحه 184
8. البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه (250-251)
9. مقدمتان فی علوم القرآن : صفحه 275

اصطلاح‌نامه

مترادفات

از واژه «اعجام مصاحف» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

اصول سجاوندی، اعجام قرآن، اعجام مصاحف عثمانی، نقطه گذاری قرآن، نقطه گذاری مصاحف، نَقْط قرآن، نَقْط و شَکْل قرآن

اعم

تحسینات ماهوی مصاحف عثمانی

وابسته

تعداد نقطههای قرآن، مصاحف، نقطهگذاران قرآن

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه اعجام مصاحف به زیرصفحه اعجام مصاحف/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• الاتقان فی علوم القرآن جلد 4 : صفحه 184
• البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه (250-251)، 251
• البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 3 : صفحه 29
• التمهید فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 360
• التمهید فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 13، 16، 356
• الجامع لاحکام القرآن جلد 1 : صفحه 63
• القرآن فی الاسلام : صفحه 193
• الکتاب : صفحه 52
• المحکم فی نقط المصاحف : صفحه 23
• تاریخ القرآن : صفحه (59-74)، (74-59)
• تاریخ قرآن : صفحه 529
• رسم المصحف دراسة لغویه تاریخیه : صفحه 489، 537
• مجله پژوهشهای قرآنی جلد 5 : صفحه 15
• مقدمتان فی علوم القرآن : صفحه 275
• مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 404
• پژوهشی در تاریخ قرآن کریم : صفحه 469
• پژوهشی پیرامون آخرین کتاب الهی : صفحه (180-181)، 237