اصول اربعمائه

توضیح مفهومی

اصول اربعمائه: چهار صد مجموعه حدیثی آغازین.

اصول جمع اصل و آن را در اصطلاح علم حدیث به معنای هر یک از مجموعه‌های آغازین احادیث است که راویان سده‌های نخستین مستقیماً از نگاشتن روایت هایی که می‌شنیدند، پدید می‌آوردند. این اصول، خود، منبع و مصدر کتاب‌های حدیثی بعدی گردید 1 و ملاک صحّت حدیث نزد محدّثان نسل‌های بعد، وجود آن حدیث در یکی از این اصول بود.

محتوای این مجموعه‌ها که به اصول اربعمائه مشهورند، پاسخ هایی بوده است که امامان معصوم علیهم السّلام به پرسش هایی در زمینه‌های گوناگون احکام، سنن، مواعظ، ادعیه و تفسیر می‌داده‌اند. گرد آوری این اصول، از زمان حضرت علی علیه السّلام تا زمان امام حسن عسکری علیه السّلام به وسیله اصحاب آنان - که بنا بر تصریح برخی چهار صد تن بوده‌اند - انجام شده است؛ هر چند بیشتر آنان از اصحاب امام صادق علیه السّلام بوده‌اند. برخی بر آنند که جملگی از اصحاب ایشان می‌باشند و حال آن که اصحاب دیگر امامان نیز در میان آنان دیده می‌شوند. 2

نقل کرده‌اند که عادت صاحبان اصول این بوده که هر گاه حدیثی از امام معصوم علیه السّلام می‌شنیدند، از ترس فراموشی، به ضبط آن در اصول خویش مبادرت می‌کردند. 3 مؤیّد این مطلب روایتی است که ابن طاووس در ' مُهَج الدّعوات ' نقل کرده است که ' گروهی از اصحاب امام کاظم علیه السّلام با قلم و کاغذ در محضر ایشان حاضر می‌شدند و چون امام سخنی می‌فرمود یا درباره واقعه‌ای فتوا می‌داد، آن را می‌نگاشتند '. 4

اعتبار اصول: به تصریح برخی، اصول نگاشته شده در زمان امامان علیهم السّلام،

________________________________________

535

بیش از چهار صد اصل بوده است، لیکن از میان آن‌ها، اصولی را که امامیّه بر اعتبار و صحّت آن‌ها و نیز عمل بدان‌ها، اتّفاق داشته‌اند، چهارصد اصل بوده است. 5

کتاب و اصل: در آثار امامیّه، مقابل اصل، کتاب و مُصَنَّف است. برای مثال، گاه در کتب رجالی در وصف راوی گفته می‌شود: ' له کتاب و له اصل ' (برای او کتابی و اصلی است) . در تفاوت کتاب با اصل چند قول است که به مهم ترین آن‌ها اشاره می‌شود:

1. راوی در اصل، احادیثی را که از معصوم یا راوی ایشان شنیده است، گرد آوری کرده است، امّا احادیث معتبر موجود در کتاب و مصنّف، غالباً از اصل گرفته شده است. 6

2. اصل، مجموعه وثیقی است که احادیث آن از کتاب دیگری گرفته نشده است. 7

3. اصل، مجموعه‌ای است که احادیث آن بدون واسطه از معصوم گرفته شده، ولی کتاب مجموعه‌ای است که احادیث آن از اصل اخذ شده است. 8

سرنوشت اصول: از ویژگی‌های اصول چنان که شیخ آقا بزرگ تهرانی نیز بدان تصریح کرده ترتیب نداشتن احادیث آن‌ها بوده است؛ زیرا چنان که گفته شد، بیشتر اصول در محضر امامان و در پاسخ پرسش‌های گوناگونِ مطرح شده، نگاشته می‌شدند. این کاستی موجب شد تا با رواج یافتن کتب حدیثی دارای ترتیب و تبویب، اصول به تدریج از رونق بیفتند و با راه یافتن احادیثشان به مجموعه هایی همچون کافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب و استبصار، عملاً این مجموعه‌ها به عنوان جایگزین اصول اربعمائه شناخته شوند.

بیشتر اصول تا زمان محمد بن ادریس حلّی (م 664 هـ. ق) به صورت اوّلیه خود باقی بوده‌اند. وی در پایان سرائر، احادیثی از آن‌ها را با عنوان مستطرفات سرائر نقل کرده است. 9

این پرسش در علم درایه مطرح است که آیا عنوان صاحب اصل بودن که در کتب رجالی آمده است، دلیل مدح او می‌باشد تا در نتیجه حکم به وثاقت

________________________________________

536

صاحبان اصول شود یا خیر؟ برخی به این پرسش، پاسخ مثبت و برخی پاسخ منفی داده‌اند. البته صاحب اصل بودن دلیل صحّت مذهب و عقیده وی نمی‌باشد؛ چنان که برخی از اینان، واقفی (--' واقفیّه) یا فطحی (--' فطحیّه) مذهب و از مکتب اهل بیت علیهم السّلام منحرف بوده‌اند. 10

1 - دائرة المعارف بزرگ اسلامی 9 218.

2 - المعتبر 1 26؛ ذکری الشیعة 1 58 - 59؛ رواشح السماویة 98؛ دائرة المعارف بزرگ اسلامی 9 219 و الموسوعة الفقهیة المُیَسَّرة 3 407.

3 - رواشح السماویة 98.

4 - الذریعة 2 127.

5 - ذکری الشیعة 1 58 - 59 و الحدائق الناضرة 1 17 - 21.

6 - مقباس الهدایة 3 27.

7 - الفوائد الرجالیة 2 367 و مقباس الهدایة 3 26.

8 - مقباس الهدایة 3 26.

9 و 10 - الذریعة 2 134 و دائرة المعارف بزرگ اسلامی 9 22.

منابع

1. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 534

اصطلاح‌نامه

وابسته

روایات ( فقه )

منابع

• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 534