آیه غار
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
آیه غار : آیه 40 توبه، در باره هجرت پیامبر از مکه و پناه گرفتن در غار به همراه ابوبکر
به آیه 40 سوره توبه «آیه غار» می‌گویند: «إِلاَّ تَنْصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللَّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِینَ کَفَرُوا ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغارِ إِذْ یَقُولُ لِصاحِبِهِ لا تَحْزَنْ إِنَّ اللَّهَ مَعَنا فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی وَ کَلِمَةُ اللَّهِ هِیَ الْعُلْیا وَ اللَّهُ عَزِیزٌ حَکِیمٌ»؛ «اگر او را یاری نکنید خداوند (او را یاری خواهد کرد همانگونه که در مشکلترین ساعات او را تنها نگذارد) آن هنگام که کافران او را (از مکه) بیرون کردند در حالی که دومین نفر بود (و یک نفر همراه او بیش نبود) در آن هنگام که آن دو در غار بودند و او به همسفر خود میگفت غم مخور خدا با ماست! در این موقع خداوند سکینه (و آرامش) خود را بر او فرستاد و با لشکرهایی که مشاهده نمیکردید او را تقویت نمود و گفتار (و هدف) کافران را پائین قرار داد (و آنها را با شکست مواجه ساخت) و سخن خدا (و آئین او) بالا (و پیروز) است و خداوند عزیز و حکیم است».
این آیه در مورد هجرت پیامبر از مکه به مدینه و مخفی شدن در «غار ثور» است، و یادآوری می‌کند خداوندی که در سخت‌ترین حالات و پیچیدهترین شرائط پیامبرش را به شکل معجز آسایی یاری کرد قادر است باز از او حمایت کند، و آن زمانی بود که مشرکان مکه توطئه خطرناکی برای نابود کردن پیامبر چیده بودند و تصمیم گرفتند عده زیادی شمشیر زن از قبائل مختلف عرب خانه پیامبر (ص) را شبانه در حلقه محاصره قرار دهند و صبحگاهان دسته جمعی به او حمله کنند و او را در بسترش از دم شمشیرها بگذرانند. پیامبر (ص) که به فرمان خدا از این جریان آگاه شده بود آماده بیرون رفتن از مکه و هجرت به مدینه شد، اما نخست برای این که کفار قریش به او دست نیابند به غار ثور که در جنوب مکه قرار داشت و در جهت مخالف جاده مدینه بود پناه برد. دشمنان کوشش فراوانی برای یافتن پیامبر کردند ولی مایوس و نومید بازگشتند و پیامبر (ص) پس از سه شبانه روز توقف در غار و اطمینان از بازگشت دشمن، شبانه از بیراهه به سوی مدینه حرکت کرد، و بعد از چندین شبانه روز سالم به مدینه رسید و فصل نوینی در تاریخ اسلام آغاز شد.
در این سفر، ابوبکر نیز همراه پیامبر (ص) بود. ماجرای مصاحبت ابوبکر با پیامبر (ص) در این سفر و اشارات سر بستهای که در آیه فوق به این موضوع شده در میان مفسران شیعه و اهل تسنن بحثهای مختلفی برانگیخته است. فخر رازی در تفسیر خود با تعصب خاصی کوشش کرده که دوازده فضیلت! برای ابوبکر از آیه فوق استنباط کند. از طرف دیگر، بعضی اصرار دارند که مذمت‌های متعددی از آیه استفاده میشود. توجه به نکات ذیل، موضوع را تا حدی روشن می‌کند:
1. کلمه «صاحب» دلیل بر مدح یا ذمّ نیست، زیرا صاحب به معنای همنشین و همسفر است، اعم از اینکه این همنشین و همسفر شخص خوبی باشد یا بد، چنان که در آیه 37 سوره کهف در داستان آن دو نفر که یکی با ایمان و خداپرست و دیگری بی ایمان و مشرک بود میخوانیم: «قالَ لَهُ صاحِبُهُ وَ هُوَ یُحاوِرُهُ أَ کَفَرْتَ بِالَّذِی خَلَقَکَ مِنْ تُرابٍ»؛ «رفیقش به او گفت: آیا به خدایی که تو را از خاک آفریده کافر شدی؟ ».
2. ضمیر «علیه» در جمله: «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلَیْهِ» به قرینه جمله بعد (وَ أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها: او را با لشکری نامرئی یاری کرد) ، و با توجه به اتحاد مرجع ضمیرها، به پیامبر (ص) برمی گردد، و نباید تصور کرد که سکینه مربوط به موارد حزن و اندوه است، بلکه در قرآن کرارا میخوانیم که سکینه بر شخص پیامبر نازل گشت هنگامی که در شرائط سخت و مشکلی قرار داشت، از جمله در آیه 26 همین سوره در جریان جنگ حنین میخوانیم: «ثُمَّ أَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ»؛ «خداوند سکینه و آرامش را در آن شرائط سخت بر پیامبرش و بر مؤمنان نازل کرد»، و نیز در آیه 26 سوره فتح میخوانیم: «فَأَنْزَلَ اللَّهُ سَکِینَتَهُ عَلی رَسُولِهِ وَ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ»، در حالی که در جملههای قبل در این دو آیه هیچگونه سخنی از حزن و اندوه به میان نیامده است بلکه سخن از پیچیدگی اوضاع به میان آمده است.
3. جمله «أَیَّدَهُ بِجُنُودٍ لَمْ تَرَوْها» نمی‌تواند به ابوبکر برگردد، زیرا تمام بحث این آیه بر محور یاری خداوند نسبت به پیامبر دور میزند و قرآن میخواهد روشن کند که پیامبر (ص) تنها نیست و اگر یاریش نکنید خدا یاریش خواهد کرد.
منابع
- تفسیر نمونه جلد 7 : صفحه 418
- الدر المنثور فی التفسیر بالماثور جلد 3 : صفحه 239
- مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 5 : صفحه 48
- المیزان فی تفسیر القرآن جلد 9 : صفحه 279
- التفسیر الکبیر جلد 16 : صفحه 49
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «آیه غار» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه آیه غار به زیرصفحه آیه غار/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.