آیه صالح المؤمنین ( علوم قرآنی)
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
آیه صالح المؤمنین ( علوم قرآنی ) : آیه 4 تحریم، در شأن حضرت علی (ع)
به آیه 4 سوره تحریم «آیه صالح المؤمنین» می‌گویند: «إِنْ تَتُوبا إِلَی اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُکُما وَ إِنْ تَظاهَرا عَلَیْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَ جِبْرِیلُ وَ صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ وَ الْمَلائِکَةُ بَعْدَ ذلِکَ ظَهِیرٌ»؛ «اگر از کار خود توبه کنید (به نفع شما است) زیرا دلهایتان از حق منحرف گشته و اگر بر ضد او دست به دست هم دهید (کاری از پیش نخواهید برد) زیرا خداوند یاور او است، و همچنین جبرئیل و مؤمنان صالح، و فرشتگان بعد از آنها پشتیبان او هستند».
در شان نزول این آیه روایات زیادی در کتب تفسیر و حدیث و تاریخ شیعه و اهل سنت نقل شده است. مشهورتر این است که پیامبر (ص) گاه که نزد زینب بنت جحش (یکی از همسرانش) میرفت زینب او را نگاه میداشت و از عسلی که تهیه کرده بود خدمت پیامبر (ص) میآورد، این سخن به گوش عایشه رسید، و بر او گران آمد، میگوید: من با حفصه (یکی دیگر از همسران پیامبر (ص) ) قرار گذاشتیم که هر وقت پیامبر (ص) نزد یکی از ما آمد فورا بگوییم آیا صمغ «مغافیر» خوردهای؟ ! (مغافیر صمغی بود که از یکی از درختان حجاز به نام عُرفُط تراوش میکرد و بوی نامناسبی داشت) و پیامبر (ص) مقیّد بود که هرگز بوی نامناسبی از دهان یا لباسش شنیده نشود، بلکه به عکس اصرار داشت همیشه خوشبو و معطر باشد! به این ترتیب روزی پیامبر (ص) نزد حفصه آمد، او این سخن را به پیامبر (ص) گفت، حضرت فرمود: من مغافیر نخوردهام، بلکه عسلی نزد زینب بنت جحش نوشیدم، و من سوگند یاد میکنم که دیگر از آن عسل ننوشم (نکند زنبور آن عسل روی گیاه نامناسبی و احتمالا مغافیر نشسته باشد) ولی این سخن را به کسی مگو (مبادا به گوش مردم برسد، و بگویند چرا پیامبر غذای حلالی را بر خود تحریم کرده؟ و یا از کار پیامبر در این مورد و یا مشابه آن تبعیت کنند، و یا به گوش زینب برسد و او دلشکسته شود) . ولی سرانجام او این راز را افشا کرد، و بعد معلوم شد اصل این قضیه توطئهای بوده است، پیامبر (ص) سخت ناراحت شد و آیات فوق نازل گشت و ماجرا را چنان پایان داد که دیگر این گونه کارها در درون خانه پیامبر (ص) تکرار نشود.
در بعضی از روایات نیز آمده است که پیامبر (ص) بعد از این ماجرا یک ماه از همسران خود کنارهگیری کرد، و حتی شایعه تصمیم آن حضرت (ص) نسبت به طلاق آنها منتشر شد، به طوری که سخت به وحشت افتادند، و از کار خود پشیمان شدند.
این آیه و آیات قبل و بعد از آن در حقیقت قاطعیتی است از سوی خداوند بزرگ در برابر چنین حادثهای، و برای حفظ حیثیت پیامبرش. الفاظ و تعبیرات در آیه نشان میدهد که تا چه حد این ماجرا در قلب پاک پیامبر (ص) و روح عظیم او تاثیر منفی گذاشت، تا آنجا که خداوند به دفاع از او پرداخته و با اینکه قدرت خودش از هر نظر کافی است، حمایت جبرئیل و مؤمنان صالح و فرشتگان دیگر را نیز اعلام میدارد.
«صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» معنای وسیعی دارد که همه مؤمنان صالح و با تقوا و کامل الایمان را شامل میشود، هر چند صالح در اینجا مفرد است، ولی چون معنای جنسی دارد از آن عمومیت استفاده میشود. اما در اینکه مصداق اتم و اکمل آن در اینجا کیست؟ از روایات متعددی استفاده میشود که منظور، امیر مؤمنان علی (ع) است.
در حدیثی از امام باقر (ع) میخوانیم: رسول خدا (ص) دو بار علی (ع) را (با صراحت) به یارانش معرفی کرده، یک بار آنجا که (در غدیر خم) فرمود: «من کنت مولاه فعلی مولاه» (هر کس من مولای او هستم علی مولای او است) ، و اما بار دوم هنگامی که آیه: «فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ...» نازل شد، رسول خدا (ص) دست علی (ع) را گرفت و فرمود: ای مردم این «صالِحُ الْمُؤْمِنِینَ» است'!. این معنا را بسیاری از علمای اهل سنت نیز در کتابهای خود نقل کردهاند از جمله علامه ثعلبی و علامه گنجی در ~کفایة الطالب~ و ابو حیان اندلسی و سبط ابن جوزی و غیر آنها. جمعی از مفسران از جمله سیوطی در ~الدرّ المنثور~ ذیل آیه مورد بحث، و قرطبی در تفسیر معروف خود، و همچنین آلوسی در ~روح المعانی~ در تفسیر همین آیه این روایت را نقل کردهاند.
نویسنده ~روح البیان~ بعد از نقل این روایت از «مجاهد» میگوید: مؤید این حدیث، حدیث معروف «منزلت» است که پیامبر (ص) به علی (ع) فرمود: «انت منی بمنزلة هارون من موسی»، زیرا عنوان «صالحین» در آیات قرآن برای انبیاء آمده است، از جمله در آیه: «وَ کُلًّا جَعَلْنا صالِحِینَ» (انبیاء// 72) ، و در آیه: «أَلْحِقْنِی بِالصَّالِحِینَ» (یوسف// 101) میباشد (که در اولی عنوان «صالح» به جمعی از انبیاء، و در دومی به حضرت یوسف اطلاق شده است) و هنگامی که علی (ع) به منزله هارون باشد، او نیز مصداق صالح است.
منابع
- تفسیر نمونه جلد 24 : صفحه 276
- الدر المنثور فی التفسیر بالماثور جلد 6 : صفحه 241
- مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 10 : صفحه 474
- تفسیر نور الثقلین جلد 5 : صفحه 370
- المیزان فی تفسیر القرآن جلد 19 : صفحه 331
- تفسیر القمی جلد 2 : صفحه 376
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «آیه صالح المؤمنین ( علوم قرآنی )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه آیه صالح المؤمنین ( علوم قرآنی) به زیرصفحه آیه صالح المؤمنین ( علوم قرآنی)/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.