آیه سکر

توضیح مفهومی

آیه سکر : آیه 43 نساء، در باره عدم جواز نماز در حالت مستی

به آیه 43 سوره نساء «آیه سکر» می‌گویند: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاةَ وَ أَنْتُمْ سُکاری‏ حَتَّی تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ وَ لا جُنُباً إِلاَّ عابِرِی سَبِیلٍ حَتَّی‏ تَغْتَسِلُوا وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضی‏ أَوْ عَلی‏ سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ إِنَّ اللَّهَ کانَ عَفُوًّا غَفُوراً»؛ «ای کسانی که ایمان آورده‏اید در حالی که مست هستید به نماز نزدیک نشوید تا بدانید چه می‏گوئید و همچنین هنگامی که جنب هستید، مگر اینکه مسافر باشید، تا غسل کنید، و اگر بیمارید یا مسافر و یا' قضای حاجت' کرده‏اید و یا با زنان آمیزش جنسی داشته‏اید و در این حال آب (برای وضو و غسل) نیابید با خاک پاکی تیمم کنید، به این طریق که صورتها و دستها را با آن مسح کنید، خداوند بخشنده و آمرزنده است».

بسیاری از دانشمندان علوم قرآنی گفته‌اند این آیه، نسخ شده است. قتاده و مجاهد، ناسخ را «آیه تحریم خمر»، و ابن عباس آیه 6سوره مائده دانسته است: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَکُمْ وَ أَیْدِیَکُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَ امْسَحُوا بِرُؤُسِکُمْ وَ أَرْجُلَکُمْ إِلَی الْکَعْبَیْنِ وَ إِنْ کُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضی‏ أَوْ عَلی‏ سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِکُمْ وَ أَیْدِیکُمْ مِنْهُ ما یُرِیدُ اللَّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْکُمْ مِنْ حَرَجٍ وَ لکِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَکُمْ وَ لِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ»؛ «ای کسانی که ایمان آورده‏اید هنگامی که برای نماز بپاخاستید صورت و دستها را تا آرنج بشوئید و سر و پاها را تا مفصل (یا برآمدگی پشت پا) مسح کنید و اگر جنب باشید خود را بشوئید (غسل کنید) و اگر بیمار یا مسافر باشید یا یکی از شما از محل پستی آمده (قضای حاجت کرده) یا با زنان تماس گرفته باشید (آمیزش جنسی کرده‏اید) و آب (برای غسل یا وضو) نیابید با خاک پاکی تیمم کنید و از آن بر صورت (پیشانی) و دستها بکشید، خداوند نمی‏خواهد مشکلی برای شما ایجاد کند بلکه می‏خواهد شما را پاک سازد و نعمتش را بر شما تمام نماید شاید شکر او را بجا آورید».

از آیه 43 سوره نساء چند حکم اسلامی استفاده می‏شود:

1. تحریم نماز در حال مستی، یعنی افراد مست نمی‏توانند مشغول ادای فریضه نماز شوند و نماز آنها در این حال باطل است، فلسفه آن هم روشن است، زیرا نماز گفتگوی بنده و راز و نیاز او با خدا است و باید در نهایت هوشیاری انجام گردد و افراد مست از این مرحله دور و بیگانه‏اند.

اسلام برای پیاده کردن بسیاری از احکام خود، از روش تدریجی استفاده کرده، مثلاً همین مسئله تحریم مشروبات الکلی را در چند مرحله پیاده نموده است، نخست آن را به عنوان یک نوشیدنی نامطلوب و نقطه مقابل «رزقاً حسناً» (نحل// 67) ، سپس در صورتی که مستی آن در حال نماز باشد جلوگیری کرده (آیه فوق) ، و بعد منافع و مضار آن را با هم مقایسه نموده و غلبه زیانهای آن، بیان شده است (بقره// 219) ، و در مرحله آخر نهی قاطع و صریح از آن نموده است (مائده// 90) .

بنابراین، آیه فوق به هیچ وجه دلالت بر اجازه نوشیدن خمر ندارد بلکه تنها در باره مستی در حال نماز سخن گفته، و در مورد غیر نماز سکوت اختیار کرده تا مرحله نهایی حکم فرا رسد.

البته با توجه به اینکه اوقات پنجگانه نماز مخصوصا در آن زمان که معمولا در پنج وقت انجام می‏شد فاصله چندانی با هم ندارند، خواندن نماز در حال هشیاری، لازمه‏اش این است که در فاصله این اوقات از نوشیدن مایعات مست کننده به کلی صرف نظر شود زیرا غالبا مستی آن تا موقع نماز ادامه می‏یابد، و حالت هشیاری پیدا نمی‏شود، بنا بر این حکم آیه فوق شبیه یک تحریم همیشگی و مستمر است.

این موضوع نیز لازم به یادآوری است که در روایات متعددی که در کتب شیعه و اهل تسنن وارد شده آیه فوق به «مستی خواب» تفسیر شده، یعنی در حالی که هنوز کاملا بیدار نشده‏اید، شروع به نماز نکنید تا بدانید چه می‏گویید.

2. باطل بودن نماز در حال جنابت- که با جمله: «و لا جُنُباً» به آن اشاره شده است- سپس استثنایی برای این حکم بیان فرموده و می‏گوید: «إِلَّا عابِرِی سَبِیلٍ»: مگر اینکه مسافر باشید (و در مسافرت گرفتار بی‏آبی شوید که در این حال نماز خواندن به شرط تیمم که در ذیل آیه خواهد آمد جایز است) .

3. جواز نماز خواندن یا عبور از مسجد بعد از غسل کردن، که با جمله: «حتی تغتسلوا» بیان شده است.

4. تیمم برای معذورین و شیوه تیمم.

در باره فلسفه تیمم‏ و فایده آن باید به دو نکته توجه داشت:

أ. فایده اخلاقی: تیمم یکی از عبادات است، و روح عبادت به معنای واقعی کلمه در آن منعکس می‏باشد، زیرا انسان پیشانی خود را که شریف‌ترین عضو بدن او است با دستی که بر خاک زده، لمس می‏کند تا فروتنی و تواضع خود را در پیشگاه او آشکار سازد، یعنی پیشانی من و همچنین دستهای من در برابر تو تا آخرین حد، خاضع و متواضعند، و به دنبال این کار متوجه نماز و یا سایر عباداتی که مشروط به وضو و غسل است می‏شود، و به این ترتیب در پرورش روح تواضع و عبودیت و شکر گزاری در بندگان اثر می‏گذارد.

ب. فایده بهداشتی: امروز ثابت شده که خاک به خاطر داشتن باکتریهای فراوان می‏تواند آلودگیها را از بین ببرد، این باکتریها که کار آنها تجزیه کردن مواد آلی و از بین بردن انواع عفونتها است معمولا در سطح زمین و اعماق کم که از هوا و نور آفتاب بهتر می‏توانند استفاده کنند فراوانند، به همین دلیل هنگامی که لاشه‏های حیوانات و یا بدن انسان پس از مردن زیر خاک دفن شود و همچنین مواد آلوده گوناگونی که روی زمینها می‏باشد، در مدت نسبتا کوتاهی تجزیه شده و بر اثر حمله باکتریها کانون عفونت از هم متلاشی می‏گردد، مسلم است اگر این خاصیت در خاک نبود کره زمین در مدت کوتاهی مبدل به یک کانون عفونت می‏شد، اصولا خاک خاصیتی شبیه مواد آنتی بیوتیک دارد و تاثیر آن در کشتن میکربها فوق العاده زیاد است. بنا بر این خاک پاک نه تنها آلوده نیست بلکه از بین برنده آلودگیها است و می‏تواند از این نظر تا حدودی جانشین آب شود، با این تفاوت که آب حلّال است، یعنی میکربها را حل کرده و با خود می‏برد، ولی خاک میکرب‏کش است.

اما باید توجه داشت که خاک تیمم کاملا پاک باشد همانطور که قرآن در تعبیر جالب خود می‏گوید: «طیّباً». قابل توجه اینکه تعبیر به «صعید» که از ماده «صعود» گرفته شده اشاره به این است که بهتر است خاکهای سطح زمین برای این کار انتخاب شود، همان خاک‌هایی که در معرض تابش آفتاب و مملو از هوا و باکتریهای میکرب‏کش است، اگر چنین خاکی طیب و پاکیزه نیز بود، تیمم با آن اثرات فوق را دارد بدون اینکه کمترین زیانی داشته باشد.

منابع

1. تفسیر نمونه جلد 3 : صفحه 395
2. البیان فی تفسیرالقرآن : صفحه 335
3. مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 108
4. مجله پژوهشهای قرآنی جلد 2 : صفحه 247
5. لباب النقول فی اسباب النزول : صفحه 57
6. اسباب النزول : صفحه 101
7. الدر المنثور فی التفسیر بالماثور جلد 2 : صفحه 164
8. مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 3 : صفحه 80
9. تفسیر نور الثقلین جلد 1 : صفحه 483
10. تفسیر القمی جلد 1 : صفحه 139

اصطلاح‌نامه

مترادفات

از واژه «آیه سکر» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

آیه 043 نساء

اعم

آیات خمر، اسامی آیات، سوره نساء

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه آیه سکر به زیرصفحه آیه سکر/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• اسباب النزول : صفحه 101، 102
• البیان فی تفسیرالقرآن : صفحه 334، 335
• الدر المنثور فی التفسیر بالماثور جلد 2 : صفحه 164
• تفسیر القمی جلد 1 : صفحه 139
• تفسیر نمونه جلد 3 : صفحه 395
• تفسیر نور الثقلین جلد 1 : صفحه 483
• لباب النقول فی اسباب النزول : صفحه 57
• مجله پژوهشهای قرآنی جلد 2 : صفحه 247
• مجله پژوهشهای قرآنی جلد 3 : صفحه 86
• مجله پژوهشهای قرآنی جلد 4 : صفحه 203
• مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 3 : صفحه 80
• مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 108