نسخ قرآن به سنت ( علوم قرآنی )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
نسخ قرآن به سنت ( علوم قرآنی ) : نسخ حکم شرعی قرآنی با خبر معصوم (ع)
یکی از اقسام نسخ قرآن، نسخ قرآن به سنّت است، که دو قسم دارد: 1. نسخ قرآن به خبر واحد؛ 2. نسخ قرآن به خبر متواتر.
گروهی از دانشمندان اهل‌سنّت، نسخ قرآن به خبر واحد را پذیرفته‌اند؛ اما بیشتر محققان، این نسخ را انکار کرده‌اند. در باره نسخ قرآن با خبر متواتر نیز اختلاف نظر هست؛ گروهی با این استدلال که سنّت نیز همانند آیات قرآن از سوی خدا است (نجم// 3 و 4) و فرقی میان کتاب و سنت در تشریع نیست و نیز با استناد به مواردی از نسخ قرآن به سنت متواتر، آن را پذیرفته‌اند. از نمونه‌های نسخ قرآن به سنّت متواتر، آیه 180 سوره بقره در باره وصیت و نیز آیه 2 سوره نور در باره حکم شلاق در باره زنان باکره و غیر باکره است.
مخالفان نسخ قرآن به سنّت متواتر نیز به ادلّه عقلی و نقلی استناد کرده‌اند؛ مانند:
1. سنّت، فرع قرآن است و حجیت و اعتبارش با قرآن ثابت شده است. با این فرض، چگونه ممکن است فرع بر اصل پیشی بگیرد و آن را نسخ کند؟ !
2. قرآن از جهات مختلفی از سنّت قوی‌تر است؛ از جمله این که الفاظ قرآن معجزه، و مسّ قرآن بدون طهارت حرام است؛ حال چگونه اضعف می‌تواند اقوا را از بین ببرد؟ !
3. نپذیرفتن نسخ قرآن با سنّت متواتر موجب صیانت قرآن از طعن طعنه‌زنندگان می‌شود.
4. به شهادت آیاتی از قرآن، نسخ قرآن به سنّت جایز نیست؛ مانند:
أ. آیه 106 سوره بقره: «مَا نَنسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنسِهَا نَأْتِ بِخَیْرٍ مِّنْهَا أَوْ مِثْلِهَا...». این آیه، نسخ قرآن را منسوب به خدا می‌داند؛ بنابراین، تنها قرآن می‌تواند ناسخ باشد، نه چیز دیگر.
ب. آیه 44 سوره نحل: «... وَأَنزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ...» که سنّت را مبیّن قرآن معرفی کرده است، نه ناسخ آن.
ج. آیه 101 سوره نحل: «وَإِذَا بَدَّلْنَا آیَةً مَّکَانَ آیَةٍ وَاللّهُ أَعْلَمُ بِمَا یُنَزِّلُ...» که تبدیل آیه را تنها به آیه معرفی کرده است، نه به سنّت و امثال آن.
اما به اعتقاد گروه مقابل، هیچ یک از این ادله نمی‌تواند ادعای مخالفان را ثابت کند؛ زیرا:
1. اولاً اگر سنّت، آیاتی را که بیانگر حجیّت و اعتبار خود سنت است نسخ می‌کرد، اشکال وارد بود؛ در حالی که سنّت، آیاتی را نسخ می‌کند که ربطی به حجیت و اعتبار سنت ندارد؛ ثانیاً خود قرآن به پیروی از رسول گرامی (ص) و سنّت او فرمان داده است؛ لذا اگر سنّت در جایی به نسخ امر کند و ما آن را نپذیریم، در حقیقت بر خلاف دستور خداوند عمل کرده‌ایم.
2. گرچه قرآن در جهات یاد شده اقوی از سنّت است، اما این دلیل بر اقوا بودن دلالت آیات از دلالت سنّت نیست؛ زیرا تقدیم سنّت در صورت تعارض صرفاً به آن دلیل است که سنّت بیانگر آیه و قرینه بر آن است.
3. همان‌گونه که صیانت از قرآن لازم است، صیانت از رسول خدا (ص) و سنّت او هم لازم است و نمی‌توان به خاطر بهانه‌گیری کافران و ملحدان از مطلب حقی چشم‌پوشی کرد.
4. اشکال استدلال به آیات، عبارت است از این‌که در آیه «مَا نَنسَخْ مِنْ آیَةٍ...» باید گفت حکمی که توسط رسول خدا (ص) صادر می‌شود، آن هم از سوی خدا است؛ بنابراین، اگر سنّت نبوی آیه‌ای را نسخ کند، هیچ اشکالی ندارد.
اما در آیه دوم، مبیّن بودن پیامبر (ص) با ناسخ بودن آن منافاتی ندارد؛ زیرا نسخ هم نوعی بیان و تبیین است؛ بیان انتهای حکم شرعی به طریق شرعی.
اما در آیه سوم، اوّلاً ظهور آیه در تبدیل «لفظ» آیه‌ای به آیه دیگر است؛ در حالی که بحث ما در این‌جا تبدیل حکم آیه است؛ ثانیاً این آیه از واقعیتی خارجی حکایت می‌کند؛ به این شرح که هر گاه پیامبر (ص) آیه‌ای را به جای آیه‌ای دیگر می‌آورد، آن حضرت را به افترا بر خداوند متهم می‌کردند؛ ولی این دلیل نمی‌شود که تبدیل آیه (نسخ) صرفاً با آیه ممکن است و لا غیر.
منابع
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : صفحه 32
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 254
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 67
- حقایقی مهم پیرامون قرآن کریم : صفحه 255
- مباحث فی علوم القرآن : صفحه 261
- دراسات حول القرآن و السنة : صفحه (496-507)
اصطلاح‌نامه
اعم
اخص
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه نسخ قرآن به سنت ( علوم قرآنی ) به زیرصفحه نسخ قرآن به سنت ( علوم قرآنی )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 3 : صفحه 67
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 2 : صفحه 32
- البرهان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 36، 50
- التمهید فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 294
- حقایقی مهم پیرامون قرآن کریم : صفحه 255
- دراسات حول القرآن و السنة : صفحه (496-507)
- مباحث فی علوم القرآن : صفحه 261
- مجله پژوهشهای قرآنی جلد 13 : صفحه 326
- مناهل العرفان فی علوم القرآن جلد 2 : صفحه 254