قسم به قلم
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
قسم به قلم : یکی از موارد قسم در قرآن
از سوگندهای معجزه‌آسای قرآن کریم، قسم به دوات و قلم و نوشته در سوره قلم است: «ن وَالْقَلَمِ وَمَا یَسْطُرُونَ»؛ «نون، سوگند به قلم، سوگند به آنچه می‌نویسند» (قلم// 1) . این آیه بر اساس برخی از تفسیرها از سه سوگند تشکیل شده است:
الف) سوگند به دوات (ن) ؛ ب) سوگند به قلم (والقلم) ؛ ج) سوگند به آنچه می‌نویسند (و ما یسطرون) .
در باره «ن» نظریات گوناگونی بیان شده است. بر اساس یکی از آن‌ها که می‌تواند مورد استشهاد این بحث نیز قرار بگیرد، منظور از «ن» دوات است که وسیله نوشتن است.
در باره «والقلم وما یسطرون » همه اتفاق‌نظر دارند که مقصود سوگند به قلم است و سوگند به آنچه (به وسیله قلم) می‌نویسند.
اما در باره نوع قلم و مقصود از آنچه می‌نویسند، برخی معتقداند: منظور مطلق قلم و هر چیزی است که با قلم می‌نویسند.
مفسران در باره اهمیت و فایده سوگند به قلم و نوشته، به بیان‌های مختلفی سخن گفته‌اند؛ مثلاً طنطاوی در تفسیر خود آورده است: خداوند متعالی با سوگند به دوات و قلم و نوشته، نخست مسلمانان را به تعلیم و فراگیری علوم تشویق و سپس به جهانیان ثابت کرد اسلام دین دانش است.
سید قطب نویسنده مصری و صاحب تفسیر ~فی ظلال القرآن~ نیز می‌گوید: علت سوگند به قلم و نوشته، بزرگ جلوه دادن آن‌ها است. آیات قرآن در میان ملتی نازل شد که هیچ‌گونه سابقه اثر و بهره‌برداری از دانش و فرهنگ با قلم و نوشته در میان آنان نبوده است؛ اما قرآن در چنین شرایط و محیطی به دانش ارج نهاد و به فراگیری آن ترغیب کرد.
علامه طباطبایی (ره) نیز در تفسیر ~المیزان~ می‌نویسد: سوگند خداوند به قلم و نوشته، سوگند به نعمت است؛ چون خداوند در کلام خویش به بیشتر آفریده‌های خود از آن جهت که رحمت و نعمتند سوگند یاد کرده است؛ مانند سوگند به آسمان، زمین و…، بنابراین سوگند به قلم و دوات و نوشته، بزرگ‌ترین نشانه عظمت، اهمیت و ارزش دانش در منطق اسلام است.
منابع
- سوگندهای قرآنی : صفحه (170-177)
- مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 10 : صفحه 332
- المیزان فی تفسیر القرآن جلد 19 : صفحه 367
- التفسیر الکبیر جلد 30 : صفحه (77-79)
- ظاهرة القسم فی القرآن الکریم : صفحه (156-158)