علائم حرکات
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
علائم حرکات : نشانه‌های دالّ بر حرکت فتحه، کسره و ضمّه
حرکات اِعرابی عبارتند از فتحه (زَبَر) ، کسره (زیر) و ضمه (پیش) . اما علائم آن، ابتدا برای نشان دادن حرکات کوتاه، با گذاشتن نقطه روی حرف (برای نشان دادن فتحه) و زیر حرف (برای نشان دادن کسره) و انتهای حرف (برای نشان دادن ضمه) آغاز شد که به شیوه ابوالأسود دؤلی بود. بعدها برای نشان دادن إعراب حروف، از شکل مصغّر و کوچک‌شده صداهای بلند «آ، ای، او» یعنی فتحه، کسره و ضمه استفاده شد. و امروز هم از همین علائم استفاده می‌شود.
اما برای تنوین- که عبارت است از همین حرکات با نون ساکن- علائمی در گذشته و حال وضع شده است. در نیمه دوم قرن اول، برای نشان دادن تنوین؛ طبق شیوه ابوالأسود دؤلی از دو نقطه روی هم استفاده می‌شد. خلیل بن احمد پس از ابتکار نشانه‌ای جدید برای حرکات سه‌گانه، چنین مقرر کرد که هرگاه حرف متحرک تنوین داشت، از آن حرکت و نشانه تکرار استفاده شود؛ یعنی روی فتحه، فتحه دیگری و روی کسره، کسره‌ای و روی ضمه، ضمه دیگری گذاشته شود.
منابع
- حق التلاوة جلد 1 : صفحه (111-117)
- سر البیان فی علوم القرآن : صفحه 154
- رسم المصحف دراسة لغویه تاریخیه : صفحه (487-535)
- تاریخ قرآن : صفحه (527-548)
- پژوهشی در تاریخ قرآن کریم : صفحه (463-484)