آیه خیر البریّه
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
آیه خیر البریّه : آیه 7 بیّنه، در باره بهترین مخلوقات خداوند، نازل شده در شأن علی (ع)
به آیه 7 سوره بیّنه «آیه خیر البریّة» گفته می‌شود: «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ»؛ « (اما) کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند بهترین مخلوقات (خدا) هستند».
تعبیر «أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ» به خوبی نشان میدهد که انسانهای مؤمن و صالح العمل حتی از فرشتگان برتر و بالاترند، چرا که آیه مطلق است، و هیچ استثنایی در آن نیست، آیات دیگر قرآن نیز گواه بر این معنی میباشد، مانند آیات سجود فرشتگان بر آدم، و آیه «و لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ» (اسراء//70) .
در روایات فراوانی که از طرق اهل سنت و منابع معروف آنها، و همچنین در منابع معروف شیعه نقل شده، این آیه به علی (ع) و پیروان او تفسیر شده است. حاکم حسکانی نیشابوری که از دانشمندان معروف اهل سنت در قرن پنجم هجری است این روایات را در کتاب معروفش ~شواهد التنزیل~ با اسناد مختلف نقل میکند، و تعداد آن بیش از بیست روایت است که به عنوان نمونه چند روایت را از نظر میگذارنیم:
1. ابن عباس میگوید: هنگامی که این آیه نازل شد پیغمبر اکرم (ص) به علی (ع) فرمود: «منظور از این آیه تو و شیعیانت هستید که در روز قیامت وارد عرصه محشر میشوید در حالی که هم شما از خدا راضی و هم خدا از شما راضی است و دشمنت خشمگین وارد محشر می‌شود و به زور به جهنم میرود».
2. در حدیث دیگری از ابو برزه آمده است که وقتی پیغمبر اکرم (ص) این آیه را قرائت کرد، فرمود: «هم أنت و شیعتک یا علی، و میعاد ما بینی و بینک الحوض»؛ آنها تو و شیعیانت هستید، ای علی! و وعده من و شما کنار حوض کوثر است.
3. در حدیث دیگری از جابر بن عبد اللَّه انصاری آمده است که ما خدمت پیغمبر اکرم (ص) کنار خانه خدا نشسته بودیم علی (ع) به سوی ما آمد، هنگامی که چشم پیامبر (ص) به او افتاد فرمود: برادرم به سراغ شما میآید. سپس رو به کعبه کرد و فرمود: به خدای این کعبه قسم که این مرد و شیعیانش در قیامت رستگارانند. سپس رو به سوی ما کرد و افزود: به خدا سوگند او قبل از همه شما به خدا ایمان آورد، و قیام او به فرمان خدا بیش از همه شما است، وفایش به عهد الهی از همه بیشتر، و قضاوتش به حکم اللَّه افزونتر، و مساواتش در تقسیم (بیت المال) از همه زیادتر، عدالتش در باره رعیت از همه فزونتر، و مقامش نزد خداوند از همه بالاتر است. جابر میگوید: در اینجا خداوند آیه «إِنَّ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ أُولئِکَ هُمْ خَیْرُ الْبَرِیَّةِ» را نازل فرمود و از آن به بعد هنگامی که علی (ع) میآمد یاران محمد (ص) میگفتند: بهترین مخلوق خدا بعد از رسول اللَّه آمد.
نزول این آیه در کنار خانه کعبه منافات با مدنی بودن سوره ندارد، زیرا ممکن است از قبیل نزول مجدد، و یا تطبیق بوده باشد. به علاوه، بعید نیست که نزول این آیات در سفرهایی که پیغمبر اکرم ص از مدینه به مکه آمده است واقع شده باشد، به خصوص اینکه راوی روایت، جابر بن عبد اللَّه انصاری است که در مدینه به حضرت ملحق شد، و اطلاق مدنی بر اینگونه آیات بعید نیست.
بعضی از این احادیث را ابن حجر در کتاب ~الصواعق~ آورده و بعضی را محمد شبلنجی در ~نور الأبصار~. جلال الدین سیوطی در ~الدر المنثور~ نیز قسمت عمده روایت اخیر را از ابن عساکر از جابر بن عبد اللَّه نقل کرده است.
4. در ~الدرّ المنثور~ از ابن عباس آمده است که وقتی این آیه نازل شد پیغمبر اکرم (ص) به علی (ع) فرمود: «آن تو و شیعیان تو در قیامت میباشید که هم شما از خدا خشنود هستید و هم خدا از شما خشنود». نامبرده در حدیث دیگری از ابن مردویه از علی (ع) نقل میکند که پیغمبر اکرم (ص) به من فرمود: «آیا این سخن خدا نشنیدهای که میفرماید: کسانی که ایمان آورده و اعمال صالح انجام دادهاند بهترین مخلوقاتند؟ این تو و شیعیان تو هستید، و وعدهگاه من و شما کنار حوض کوثر است، هنگامی که من برای حساب امتها میآیم و شما دعوت میشوید در حالی که پیشانی سفید و شناخته شدهاید».
بسیاری دیگر از دانشمندان اهل سنت نیز همین مضمون را در کتب خود نقل کردهاند از جمله: خطیب خوارزمی در ~مناقب~، ابونعیم اصفهانی در ~کفایة الخصام~، علامه طبری در تفسیر معروفش، ابن صباغ مالکی در ~الفصول المهمّة~، علامه شوکانی در ~فتح القدیر~، شیخ سلیمان قندوزی در ~ینابیع المودة~، و آلوسی در ~روح المعانی~ ذیل آیات مورد بحث، و جمعی دیگر.
از این روایات به خوبی این حقیقت آشکار می‌شود که واژه «شیعه» از همان عصر رسول خدا (ص) به وسیله آن حضرت در میان مسلمین نشر شد، و اشاره به پیروان خاص امیر مؤمنان علی (ع) است، و این ادعا که تعبیر «شیعه» قرنها بعد به وجود آمده پنداری باطل است.
منابع
- تفسیر نمونه جلد 27 : صفحه 206
- مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 10 : صفحه 795
- الدر المنثور فی التفسیر بالماثور جلد 6 : صفحه 379
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «آیه خیر البریّه» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید: