آیه صادقین (علوم قرآنی )
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
آیه صادقین ( علوم قرآنی ) : آیه 119 توبه، در باره همگامی و پیروی از امام معصوم در هر عصر
به آیه 119 سوره توبه «آیه صادقین» می‌گویند: «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ»؛ «ای کسانی که ایمان آوردهاید از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و با صادقان باشید».
خداوند در این آیه دستور میدهد که رابطه خود را با راستگویان و آنها که بر سر پیمان خود ایستادهاند محکم بدارند. در اینکه منظور از «صادقین» چه کسانی است، مفسران احتمالات گوناگونی دادهاند. خود قرآن در آیات متعددی «صادقین» را تفسیر کرده است.
در آیه 177سوره بقره پس از آنکه مسلمانان را از گفتگوهای اضافی در باره مساله تغییر قبله نهی میکند حقیقت نیکوکاری را برای آنها چنین تفسیر میکند: ایمان به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتب آسمانی و پیامبران، سپس انفاق در راه خدا به نیازمندان و محرومان، و بر پا داشتن نماز، و پرداختن زکات، و وفای به عهد، و استقامت در برابر مشکلات به هنگام جهاد، و پس از ذکر همه اینها میگوید: کسانی که این صفات را دارا باشند، صادقان و پرهیزگارانند. به این ترتیب صادق کسی است که دارای ایمان به تمام مقدسات و- به دنبال آن- عمل در تمام زمینهها باشد. و در آیه 15 سوره حجرات نیز «صدق» را مجموعهای از ایمان و عمل که در آن هیچگونه تردید و تخلفی نباشد معرفی میکند. و در آیه 8 سوره حشر مؤمنان محرومی که با وجود همه مشکلات، استقامت به خرج دادند و از خانه و اموال خود بیرون رانده شدند، و جز رضای خدا و یاری پیامبر (ص) هدفی نداشتند، به عنوان صادقان معرفی شدهاند.
از مجموع این آیات نتیجه میگیریم که صادقین آنهایی هستند که تعهدات خود را در برابر ایمان به پروردگار به خوبی انجام میدهند، نه تردیدی به خود راه میدهند، نه عقبنشینی میکنند، نه از انبوه مشکلات میهراسند بلکه با انواع فداکاریها، صدق ایمان خود را ثابت میکنند. شک نیست که این صفات مراتبی دارد، بعضی ممکن است در قله آن قرار گرفته باشند که ما نام آنها را معصومان میگذاریم، و بعضی در مراحل پائین تر.
با این حال، از روایات بسیاری استفاده میشود که منظور از این مفهوم در اینجا تنها معصومین هستند. سلیم بن قیس هلالی چنین نقل میکند: که روزی امیر مؤمنان (ع) با جمعی از مسلمانان گفت‌و‌گو داشت از جمله فرمود: شما را به خدا سوگند میدهم آیا میدانید هنگامی که خدا «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» را نازل کرد سلمان گفت: ای رسول خدا آیا منظور از آن عام است یا خاص؟ پیامبر (ص) فرمود: مأمورین به این دستور همه مؤمنانند و اما عنوان صادقین مخصوص برادرم علی (ع) و اوصیاء بعد از او تا روز قیامت است. هنگامی که علی (ع) این سؤال را کرد، حاضران گفتند آری این سخن را از پیامبر (ص) شنیدیم.
نافع از عبد اللَّه بن عمر در تفسیر آیه چنین نقل میکند که خداوند نخست به مسلمانان دستور داد که از خدا بترسند، سپس فرمود: کُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ؛ یعنی مع محمد و أهل بیته (با پیامبر اسلام و خاندانش) .
گر چه بعضی از مفسران اهل تسنن مانند نویسنده ~تفسیر المنار~ ذیل روایت فوق را به این صورت نقل کردهاند: مع محمد و اصحابه، ولی با توجه به اینکه مفهوم آیه عام است و هر زمانی را شامل میشود و میدانیم صحابه پیامبر (ص) در زمان محدودی بودند، عبارتی که در کتب شیعه از عبد اللَّه بن عمر نقل شده صحیح تر به نظر میرسد.
نویسنده تفسیر برهان نظیر این مضمون را از طرق اهل تسنن نقل کرده و میگوید: موفق بن احمد به اسناد خود از ابن عباس ذیل آیه فوق چنین نقل کرده: هو علیّ بن ابی طالب (او علی بن ابی طالب است) . سپس میگوید: همین مطلب را عبد الرزاق در کتاب ~رموز الکنوز~ نیز آورده است.
اما مساله مهم تر این است که در آیه فوق دو دستور داده شده؛ نخست دستور به تقوا و سپس دستور به همراه بودن با صادقین، اگر مفهوم صادقین در آیه عام باشد و همه مؤمنان راستین و با استقامت را شامل گردد باید گفته شود: و کونوا من الصادقین: از صادقین باشید، نه با صادقین باشید. این خود قرینه روشنی است که صادقین در آیه به معنای گروه خاصی است. از سوی دیگر منظور از همراه بودن این نیست که انسان همنشین آنها باشد، بلکه بدون شک منظور آن است که همگام آنها باشد. آیا اگر کسی معصوم نباشد ممکن است بدون قید و شرط، دستور پیروی و همگامی با او صادر شود؟ آیا این خود دلیل بر آن نیست که این گروه تنها معصومانند؟ !
جالب توجه اینکه مفسر معروف فخر رازی که به تعصب و شکآوری معروف است، این حقیقت را پذیرفته (هر چند غالب مفسران اهل تسنن، با سکوت، از این مساله گذشتهاند!) و میگوید: ' خداوند مؤمنان را به همراه بودن با صادقین دستور داده، بنابراین آیه دلالت بر این دارد که: آنها که جائز الخطا هستند باید به کسی اقتدا کنند که معصوم است، تا در پرتو او از خطا مصون بمانند، و این معنا در هر زمانی خواهد بود، و هیچ دلیلی بر اختصاص آن به عصر پیامبر (ص) نداریم. ولی بعد از آن اضافه میکند: قبول داریم که مفهوم آیه این است و در هر زمانی باید معصومی باشد، اما ما این معصوم را مجموع امت میدانیم نه یک فرد!، و به تعبیر دیگر این آیه دلیل بر حجیت اجماع مؤمنین و عدم خطای مجموع امت است. حال آنکه اگر منظور از صادقان مجموع امت باشد، خود این «پیرو» نیز جزء آن مجموع است، و در واقع پیرو جزئی از پیشوا میشود، و اتحاد تابع و متبوع خواهد شد، در حالی که ظاهر آیه این است که پیروان از پیشوایان، و تابعان از متبوعان جدا هستند. نتیجه اینکه آیه فوق از آیاتی است که دلالت بر وجود معصوم در هر عصر و زمان میکند.
تنها سؤالی که باقی میماند این است که «صادقین» جمع است و باید در هر عصری معصومان، متعدد باشند.
پاسخ این سؤال نیز روشن است و آن اینکه مخاطب تنها اهل یک عصر نیستند، بلکه آیه تمام اعصار و قرون را مخاطب ساخته و مسلم است که مجموع مخاطبین همه اعصار با جمعی از صادقین خواهند بود، و به تعبیر دیگر چون در هر عصری معصومی وجود دارد، هنگامی که همه قرون و اعصار را مورد توجه قرار دهیم سخن از جمع معصومان به میان خواهد آمد، نه از یک فرد. شاهد گویای این موضوع آن است که در عصر پیامبر (ص) جز او کسی که واجب الاطاعه باشد وجود نداشت، و در عین حال آیه به طور مسلم شامل مؤمنان زمان او میشود.
منابع
- تفسیر نمونه جلد 8 : صفحه 171
- الدر المنثور فی التفسیر بالماثور جلد 3 : صفحه 289
- مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 5 : صفحه 122
- تفسیر نور الثقلین جلد 2 : صفحه 280
- المیزان فی تفسیر القرآن جلد 9 : صفحه 402
- تفسیر القمی جلد 1 : صفحه 308
- التفسیر الکبیر جلد 16 : صفحه 166
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «آیه صادقین ( علوم قرآنی )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه آیه صادقین (علوم قرآنی ) به زیرصفحه آیه صادقین (علوم قرآنی )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.