رساله عملیه

توضیح مفهومی

رساله عملیه‏

رساله عملیه مجموعه فقهی، در بردارنده فتاوای مجتهد برای مقلّدانش.

تاریخ تبیین و تفهیم مسائل فقهی به مکلّفان، برمیگردد به آغاز طلوع خورشید اسلام. قرآن کریم، تلاوت آیات الهی بر مردم، تزکیه نفوس آنان و تعلیم کتاب و حکمت را علّت بعثت رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله بیان کرده است. 1

پس از پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله، امامان معصوم علیهم السّلام به عنوان جانشینان آن حضرت عهده دار این امر بودند. در عصر حضور، بویژه دوران امام باقر و امام صادق علیهما السّلام از سوی یاران آن دو بزرگوار کتابهای فراوانی در مسائل فقهی و غیر آن نوشته شد که معروف‏ترین آنها اصول اربعمائه (---> اصول اربعمائه) یعنی چهارصد کتاب بود که در

---

95

میان شیعیان معروف، و مرجع و مستند آنان در عمل بود.

چهارصد کتاب یاد شده در اواخر غیبت صغری و اوائل غیبت کبری، در چهار مجموعه حدیثی «الکافی»، «من لایحضره الفقیه»، «تهذیب الأحکام» و «الإستبصار» گردآوری شد و مورد توجه جامعه شیعی قرار گرفت.

رویکرد مجموعه‏های فقهی عصر ائمّه علیهم السّلام بیان احادیث فقهی با ذکر اسناد آن بود؛ لیکن در دوران غیبت کبری تا عصر شیخ طوسی، مجموعه‏های جدید فقهی با همان محتوای حدیثی، امّا بدون ذکر اسناد نگارش یافت، مانند «المُقْنَع» و «الهدایة» شیخ صدوق (م 381 ه. ق) و «النهایة» شیخ طوسی (م 460 ه. ق) .

در دوران شیخ طوسی، مجموعه‏های فقهی با سبکی جدید به جامعه شیعی عرضه شد. در این رویکرد، مضامین و عباراتی که خود فقیه بر میگزید و مشتمل بر فروعی بود که نصّ خاصی درباره آنها وجود نداشت، جایگزین متون حدیثی شد.

نخستین کتاب فقهی تدوین شده با رویکرد جدید که مشتمل بر فروع بسیار و دربردارنده همه ابواب فقه- از طهارت تا دیات- بود، کتاب «المبسوط» نگاشته شیخ طوسی است.

این رویه تا عصر شیخ بهایی (م 1031 ه. ق) ادامه داشت. از آن زمان به بعد، مجموعه‏های فقهی تدوین شده عنوان رساله عملیه به خود گرفت. عنوان «رساله عملیه» بر مجموعه‏ای که در بردارنده مسائل و احکام فقهی مورد ابتلای مقلّدان است، اطلاق میشود. از ویژگیهای این مجموعه جدید، روان و ساده بودن عبارات و آسان بودن فهم مطالب آن برای همگان است. نخستین رساله عملیه، رساله جامع عباسی، است که مشتمل بر یک دوره کامل فقه از طهارت تا دیات در بیست باب است. پنج باب آن به دست شیخ بهایی و باقی آن پس از وفات او توسط شیخ نظام الدین ساوجی- یکی از بزرگ‏ترین شاگرادن شیخ بهایی- نگاشته شده است.

---

96

بسیاری از فقها بر این کتاب حاشیه زده و آرای خود را بدان افزوده‏‌اند.

سبک رساله نگاری شیخ بهایی با تحولات و تغییرات جزئی در برخی سده‏ها هم اکنون نیز میان فقها متداول است؛ به عنوان نمونه، در فاصله زمانی عصر شیخ مرتضی انصاری (م 1281 ه. ق) تا عصر میرزا محمدتقی شیرازی (م 1338 ه. ق) و سید محمدکاظم یزدی (م 1337 ه. ق) مسائل و احکام فقهی مورد ابتلا به صورت پرسش و پاسخ (استفتاء) و حاشیه نویسی بر رساله‏های پیشین در دسترس مقلدان قرار میگرفت. از آن زمان به بعد تا کنون بیان احکام فقهی برای مقلدان، هم به دو شیوه یاد شده و هم به صورت تألیف رساله عملیه مستقل صورت میگیرد. از عنوان یاد شده به مناسبت در باب اجتهاد و تقلید سخن گفته‏‌اند.

از راههای دستیابی مقلّدان یک مجتهد به فتوای وی، رجوع به رساله عملیه او است، به شرط آنکه به صحّت و درستی آن اطمینان داشته باشند. 2

در صورت تعارض مفاد رساله عملیه با آنچه از مجتهد شنیده است، شنیده مقدم است؛ لیکن چنانچه مفاد رساله با نقل فتوا از مجتهد توسط دیگری متعارض باشد، مفاد رساله در صورت اطمینان به درستی آن، مقدم است. 3

برخی در فرض نخست گفته‏‌اند: اگر رساله دست نوشته مجتهد باشد، ترجیح آنچه از مجتهد شنیده بر رساله وی محل اشکال است. در فرض دوم نیز گفته‏‌اند: اگر رساله به خط مجتهد نباشد، تعارض از نوع تعارض دو نقل، و حکم آن سقوط هر دو از اعتبار است. 4

برخی دیگر گفته‏‌اند: در هر دو فرض، در صورتی که رساله دستنوشته مجتهد باشد با اطمینان به درستی آن، رساله مقدم است. 5

1. جمعه/ 2

2. العروة الوثقی 1/ 32- 33

3. 49

4. مستمسک العروة 1/ 96

5. التنقیح (الإجتهاد و التقلید.

منابع

1. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 4 : صفحه 94

اصطلاح‌نامه

اعم

کتب

وابسته

علم به فتوا

منابع

• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 4 : صفحه 94