تداخل اسباب و مسببات

توضیح مفهومی

تداخل اسباب و مسبّبات

تداخل اسباب و مُسَبَّبات: تنزیل چند سبب یا مسبّب به منزله یک سبب یا مسبّب.

از آن در اصول فقه و نیز برخی کتابهای متضمّن قواعد فقهی، همچنین ابواب مختلف فقه نظیر طهارت، صلات، حج، طلاق، قصاص، حدود و دیات به لحاظ تطبیق کلّی بر مصادیق و افراد، سخن رفته است که از دو حیث اصولی و فقهی به اهمّ مباحث آن اشاره می‏کنیم.

1. بعد اصولی: هرگاه دو یا چند جمله شرطی یک جزا داشته باشند، در صورتی که جزا قابل تکرار باشد) نه مانند قتل که چنین قابلیتی ندارد (و دیگر آنکه هر یک از شرطها برای آن جزا سبب مستقل باشد

________________________________________

413

نه جزء سبب، مانند آنچه وارد شده است: هرگاه خوابیدی وضو بگیر و هرگاه ادرار کردی وضو بگیر. در اینجا هر یک از 'خوابیدن' و 'ادرار کردن' سببی مستقل برای وجوب وضو جهت نماز است. وضو نیز قابل تکرار می‏باشد.

حال اگر دلیلی خاص بر تداخل یا عدم تداخل وجود داشته باشد، به مقتضای آن عمل می‏شود و در صورت عدم وجود دلیلی خاص، در اینکه وظیفه چیست؟ آیا اصل اوّلیِ لفظی) ظهور لفظی (وجود دارد که مبنا قرار گیرد؟ و اگر ندارد اصل ثانویِ عملی که وظیفه ظاهری مکلّف را تعیین می‏کند کدام اصل است؟

اصل لفظی: در اینکه مقتضای اصل اوّلی) اصل لفظی (تداخل است یا عدم تداخل، اختلاف می‏باشد. 1 معروف، اصل عدم تداخل اسباب و مسبّبات است. 2 منظور از عدم تداخل اسباب، تکرار و تعدّد مسبّب به تکرار و تعدّد اسباب است؛ خواه اسباب از یک سنخ باشند، مانند چند بار ادرار کردن در مثال یادشده و یا از چند سنخ مانند ادرار کردن، خوابیدن و خروج باد معده که هر کدام سبب وجوب وضو برای نماز است؛ و منظور از عدم تداخل مسبّبات، کافی نبودن یک مسبّب از اسباب متعدّد است. البتّه اصل عدم تداخل مسبّبات در فرض پذیرش اصل عدم تداخل اسباب معنا پیدا می‏کند؛ زیرا در صورت تداخل اسباب، مسبّبات نیز تداخل پیدا می‏کنند. 3

اصل عملی: در صورت عدم احراز اصل اوّلی از ادلّه لفظی و رسیدنِ نوبت به شک، مقتضای اصل عملی چیست؟ شک یا در تداخل اسباب است و یا - بنابر قول به عدم تداخل اسباب - در تداخل مسبّبات.

شک در تداخل اسباب به شک در تکلیف زاید باز می‏گردد که مجرای اصل برائت است) ر اصل برائت (. به عنوان مثال، مرجع شک در اینکه اسباب متعدّد برای کفّاره، اقتضای تعدّد کفّاره را دارد یا نه، شکِ در وجوب کفّاره دیگری به جز کفّاره اوّل می‏باشد. پس تکلیف نسبت به کفّاره دوم مشکوک است که با جریان اصل برائت، نتیجه آن تداخل اسباب خواهد بود.

________________________________________

414

در شکِ در تداخل مسبّبات بنابر قول به عدم تداخل اسباب) بدین معنا که اکتفا به یک مسبّب از مسبّبات متعدّد مورد شک قرار گیرد (قاعده اشتغال) ر قاعده اشتغال (جاری می‏شود و نتیجه آن عدم تداخل مسبّبات و درنهایت عدم جواز اکتفا به یک مسبّب است. 4

2. بعد فقهی: موضوع تداخل و عدم تداخل اسباب و مسبّبات از مباحث مطرح در بابهای مختلف فقهی است که به نمونه‏هایی از آن در چند باب اشاره می‏کنیم.

طهارت: اگر چند سبب - مانند ادرار، خواب و خروج باد معده - برای وضو جمع شود یک وضو به نیّت تقرّب کافی است؛ لیکن برخی گفته‏اند: کفایت یک وضو از باب تداخل نیست؛ زیرا همه اسباب یادشده یک اثر دارد و آن حدث است؛ یعنی حالتی که مکلّف با وجود آن نمی‏تواند وارد نماز شود. رفع این اثر نسبت به یکی از اسباب به مثابه رفع آن نسبت به همه اسباب است. 5

در صورتی که چند غسل بر عهده مکلّف باشد، غسلها یا همه واجب‏اند یا مستحب و یا برخی واجب و برخی مستحب. در صورت نخست یا در میان غسلها غسل جنابت وجود دارد یا ندارد. در صورت اوّل یک غسل به نیّت جنابت از همه غسلها کفایت می‏کند. همچنین یک غسل به نیّت همه و بنابر مشهور، یک غسل به نیّت مطلق رفع حدث. در کفایت یک غسل به نیّت یکی از غسلها غیر از غسل جنابت همچون غسل حیض، اختلاف است.

در صورت دوم) که غسل جنابت در میان غسلها وجود ندارد (اگر به نیّت همه و نیز بنابر مشهور به نیّت مطلق رفع حدث، یک غسل انجام گیرد کفایت می‏کند. اگر یکی از غسلها را نیّت کند، در کفایت آن اختلاف است.

اگر همه غسلها مستحب، یا برخی واجب و برخی مستحب باشند در کفایت یک غسل از همه اختلاف است. 6

صلات: نافله نماز مغرب چهار رکعت) دو نماز دو رکعتی (است. در اینکه نماز غفیله) ر نماز غفیله (و نیز دو رکعت نماز دیگری که بین نماز مغرب و عشا بدان

________________________________________

415

سفارش شده است با نافله مغرب تداخل و در نتیجه، این چهار رکعت از آن چهار رکعت کفایت می‏کند یا نه، اختلاف است. 7

حج: اگر کسی نذر کند به حج برود، سپس مستطیع شود، در کفایت انجام دادن یک حج از دو حج اختلاف است. 8

طلاق: اگر عِدّه وطی به شبهه) ر آمیزش به شبهه (با عدّه طلاق یا وفات تلاقی پیدا کند - مانند آنکه زنی در عدّه وفات یا طلاق وطی به شبهه شود یا برعکس - بنابر مشهور زن باید دو عدّه نگه دارد و دو عدّه - بنابر اصل عدم تداخل - تداخل نمی‏کنند9) ر عدّه (.

قصاص: اگر کسی، دیگری را مجروح کند و بکشد، در صورتی که جرح و قتل با یک ضربه تحقّق یابد، قصاص عضو در قصاص نفس تداخل می‏کند و تنها، قصاص نفس ثابت می‏گردد؛ ولی اگر با دو ضربه - که بین آن دو فاصله افتاده باشد - تحقّق یابد مانند آنکه نخست دستش را قطع کرده، سپس او را کشته است، دو قصاص ثابت می‏گردد و تداخل صورت نمی‏گیرد و اگر جرح و قتل با دو ضربه پی در پی صورت گرفته باشد در تداخل و عدم تداخل اختلاف است10) ر قصاص (.

حدود: کسی که چند نفر را جداگانه قذف کرده است، برای هر یک از قذفها یک حد ثابت می‏شود و حدود با یکدیگر تداخل نمی‏کنند؛ لیکن اگر چند نفر با یک جمله قذف شوند و همه آنان با هم خواستار حد باشند، حدود تداخل پیدا می‏کنند و بر قذف کننده تنها یک حد جاری می‏شود؛ ولی اگر هر یک از قذف شدگان جداگانه خواستار حد باشد، بنابر قول مشهور، قذف کننده به تعداد افراد قذف شده حد می‏خورد11) ر قذف (.

دیات: کسی که دیگری را مجروح کرده و سپس کشته است در صورتی که جرح و قتل با یک ضربه تحقّق یافته باشد، دیه عضو در دیه نفس تداخل پیدا می‏کند و تنها یک دیه) دیه نفس (ثابت می‏گردد. همچنین - بنابر مشهور - اگر جرح و قتل با دو ضربه تحقّق یافته باشد. برخی در این صورت با استناد به اصل عدم تداخل، دو دیه را ثابت دانسته‏اند. 12

1. جواهر الکلام 115 /2 و 3 137. 2 117. القواعد الفقهیة) بجنوردی (214 - 209 /3؛

________________________________________

416

اصول الفقه 4 111 - 110 /1. القواعد الفقهیة) بجنوردی (215 - 214 /3؛ اصول الفقه 5 112 /1. جواهر الکلام 8 212 - 211 /12. 7 137 - 114. 6 112 - 110 /2. العروة الوثقی 10 821. 9 494 /2. مبانی تکملة المنهاج 11 24 - 23 /2. جواهر الکلام 12 421 - 420 /41. مبانی تکملة المنهاج 22 - 21 /2.

منابع

1. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 412

اصطلاح‌نامه

اعم

تداخل ( فقه )

منابع

• فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 412