تفحص ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
جست‌و‌جو: تفحّص، تلاش برای یافتن چیزی.
عنوان یاد شده در بابهای اجتهاد و تقلید، طهارت، صلات، زکات، خمس، حج، نکاح، طلاق، اطعمه و اشربه، لقطه، و شهادات به کار رفته است.
اجتهاد و تقلید: بنابر قول مشهور، مبنی بر وجوب تقلید از مجتهد اعلم، در صورت تعدد مجتهدان و علم به اختلاف فتاوای آنان، هرچند به اجمال و نیز علم اجمالی به اعلم بودن یکی از ایشان، جست‌و‌جو برای یافتن مجتهد اعلم واجب است. با جهل به وجود اعلم در میان آنان، در وجوب فحص اختلاف است و با جهل به اختلاف فتاوا، جست‌و‌جو واجب نیست، مگر بنابر قول به وجوب تقلید اعلم، حتّی در فرض عدم اختلاف فتوا1) راعلم (.
اگر مقلّد در جامع الشّرایط بودن مجتهد خود شک کند، در صورتی که شکش به قبل) آغاز تقلید از او (برگردد، فحص از جامع شرایط بودن وی واجب است؛ لیکن اگر در آغاز به واجد شرایط بودن مجتهد علم داشته و سپس نسبت به بقای شرایط شک عارض شده باشد، فحص واجب نیست. 2
طهارت: اگر کسی در طهارت و نجاست چیزی شک کند، بنابر طهارت آن میگذارد و لازم نیست تفحّص کند؛ هرچند تحصیل علم ممکن باشد، مگر آنکه شیء مشکوک پیشینه نجاست داشته باشد که در این صورت بنا را بر نجاست آن میگذارد. 3
بنابر قول برخی، با شک در وجود حائل و مانع در اعضای وضو یا غسل،
________________________________________
89
تفحّص لازم نیست. بر مسئله ادعای اجماع نیز شده است. برخی، تفحص را تا حدّ حصول اطمینان واجب دانستهاند. 4
جست‌و‌جو جهت یافتن آب برای وضو یا غسل در فرض احتمال وجود آن و وسعت وقت، واجب است. حدّ تفحّص - که پس از آن تیمّم واجب میشود - در آبادی، یأس از دستیابی به آب و در بیابان، یأس از وجود آن در توشه خود و همراهان و اطراف است. در مقدار جست‌و‌جو نسبت به اطراف اختلاف است؛ بنابر قول مشهور، مقدار آن در زمین ناهموار به اندازه برد یک تیر) حدود دویست گام (و در زمین هموار به اندازه برد دو تیر از چهار طرف است. 5
صلات: در صورت عدم امکان تحصیل علم به جهت قبله، جست‌و‌جو برای تحصیل ظنّ به آن واجب است. 6 و چنانچه بدون تفحّص به یک طرف نماز بخواند، واجب است اعاده کند، مگر آنکه نماز را با قصد قربت به طور اتفاقی روبه قبله و یا - به تصریح برخی - با انحراف کمتر از نود درجه خوانده باشد. 7
زکات، خمس و حج: مشهور میان فقها عدم لزوم فحص در شبهات موضوعی) ر شبهه موضوعی (است؛ لیکن عدهای در برخی موارد، مانند شک در رسیدن مال به حدّ نصاب در زکات و شک در تحقق ربح در خمس و نیز شک در حصول استطاعت، فحص را واجب دانستهاند. 8
نکاح: ازدواج با زنی که مدّعی است شوهر ندارد و در عدّه نیست، جایز است و تفحّص از صحّت ادعای وی لازم نیست. برخی، در صورت متهم بودن زن، به احتیاط تفحّص را لازم دانستهاند. 9 بنابر تصریح برخی، تفحّص از شوهردار بودن زن پس از ازدواج موقت با وی مکروه است. 10
طلاق: زنی که سه طلاقه شده، اگر ادعا کند با محلّل) ر محلّل (ازدواج کرده، ادعایش پذیرفته میشود و شوهر اوّل بدون جست‌و‌جو میتواند با او ازدواج کند، مگر آنکه متهم به دروغگویی باشد که در این صورت، برخی تفحّص را لازم دانستهاند. 11
________________________________________
90
زنی که شوهرش مفقود شده در صورتی که به حاکم شرع مراجعه کند، حاکم ضمن تعیین مهلت چهار ساله برای او، از حال شوهرش تفحّص میکند و در صورت نیافتن او، زن را طلاق و پس از انقضای عدّه وفات، به او اجازه ازدواج با مردی دیگر میدهد. 12
اطعمه و اشربه: در خرید گوشت و پوست و مانند آن از بازار مسلمانان، تفحّص از مذکّی بودن آن لازم نیست13) ر تذکیه (.
لقطه: بر کسی که مالی را پیدا کرده، واجب است برای یافتن مالک آن تا یک سال به گونه تعریف) ر تعریف (جست‌و‌جو کند. 14
شهادات: در صورت محرز نبودن عدالت شاهد برای حاکم، باید نسبت به عدالت او تفحّص کند. البته - بنابر قول برخی قدما - با علم حاکم به اسلام یا ایمانِ شاهد، نیازی به تفحّص از عدالت او نیست. همچنین برخی، در صورت تزکیه شاهد توسط منکِر، تفحّص را لازم ندانستهاند15) ر تزکیه (.
1. التنقیح) الإجتهاد و التقلید (/ 165 - 163؛ مستمسک العروة 29 /1؛ مهذّب الاحکام 2 29 /1. العروة الوثقی 36 /1؛ مستمسک العروة 3 69 /1. العروة الوثقی 150 /1؛ مستمسک العروة 4 447 /1. العروة الوثقی 380 356 /1 و 54 /2؛ مستمسک العروة 5 343 /2. جواهر الکلام 80 - 79 /5؛ العروة الوثقی 6 164 - 162 /2. العروة الوثقی 301 /2؛ مستمسک العروة 7 196 /5. العروة الوثقی 309 /2؛ مستمسکالعروة 213 /5؛ موسوعة الإمام الخوئی 8 485 /11. مصباح الفقیه 314 /13؛ مستمسک العروة 104 - 103 /10؛ معتمد العروة 9 128 - 126 /1. الحدائق الناضرة 131 - 130 /24؛ العروة الوثقی 621 /5؛ مستمسک العروة 433 /14؛ تحریر الوسیلة 10 253 /2. تحریر الوسیلة 11 292 /2. مهذّب الاحکام 65 /26؛ منهاج الصالحین) سیستانی (12 160 /3. جواهر الکلام 14 138 /36. 13 293 /32. مهذّب الاحکام 15 315 - 314 /23. جواهر الکلام 112 - 110 /40؛ مفتاح الکرامة 76 /20.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 88
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «تفحص ( فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
- تجسس، تفحص مهمان
- به لحاظ متفحص عنه:
- تفحص از حیض زوجه، تفحص از رطوبت مشتبه، تفحص از زوج مفقود، تفحص از عدالت شاهد، تفحص از مانع تیمم، تفحص از مانع وضو، تفحص از مسافت شرعی، تفحص حکم قاضی سابق، تفحص در غذای وارداتی، تفحص متخلی از قبله
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه تفحص ( فقه ) به زیرصفحه تفحص ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.