تشاحّ
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
َشاحّ: اختلاف چند نفر با یکدیگر بر سر پیشی گرفتن در امری.
تشاحّ از شُحّ به معنای بخل گرفته شده است و تشاحّ در امری عبارت است از بخل ورزیدن بعضی بر بعض دیگر در سبقت گرفتن بر کاری؛ بهگونهای که هر یک بخواهد خود آن را انجام دهد و از او فوت نشود. 1 مهمترین موارد کاربرد این عنوان که در بابهای صلات، وصیّت، نکاح، لقطه و قصاص بدان اشاره رفته عبارت است از:
تشاحّ در اذان: اگر چند نفر در گفتن اذان اعلام) ر اذان اعلام (با یکدیگر تشاحّ کنند در اینکه میانشان قرعه زده میشود یا آنکه ابتدا به مرجّحات رجوع میگردد و در صورت برابر بودن - بر حسب مرجّحات - یا تعارض مرجّحات به قرعه رجوع میشود، اختلاف است. 2
کلمات فقها در تعداد مرجّحات و چگونگی ترجیح یکی بر دیگری مختلف است. برخی به طور مطلق گفتهاند: فرد برخوردار از صفت کمال بر فاقد آن مقدّم میشود. 3 برخی دیگر گفتهاند: کسی که صدایش رساتر و به اوقات نماز آشناتر است و بر آن محافظت میکند، پسندیده همسایگان میباشد و در نگاه، عفیفتر است مقدّم میگردد4 و بعضی دیگر گفتهاند:
________________________________________
483
آن که عادل است بر غیر عادل مقدّم میگردد و در فرض تساوی از این جهت در مرحله بعد کسی که داناتر است، سپس آن که بینا است، پس از آن، کسی که محافظتش بر اذان اوّل وقت بیشتر است، سپس فردی که صدایش رساتر است و در نهایت کسی که همسایگان و مردم او را میپسندند، بر دیگری که آن خصوصیات را ندارد مقدّم میشود. 5 عبارتها و ویژگیهای دیگری نیز ذکر شده است. 6
البتّه فرض تشاحّ و رجوع به مرجّحات یا قرعه در جایی است که تعدّد اذان مطلوب نباشد و آن در صورتی است که امام یا نایب او بخواهد فردی را برای گفتن اذان نصب کند و برای او مستمرّی قرار دهد. امّا در صورت مطلوب بودن تعدّد اذان، منعی در متعدّد بودن اذان گویان نیست و مورد از موارد تشاحّ نخواهد بود. 7
تشاحّ در امامت جماعت: اگر چند نفر در تقدّم برای امامت جماعت - در حدّی که منافی با عدالت و اخلاص نباشد - با یکدیگر اختلاف کنند، بنابر تصریح برخی، آن که مأمومین او را مقدّم بدارند عهدهدار امامت میگردد؛ هرچند برخی متأخّران خصوصیت یادشده را به عنوان مرجّح نپذیرفتهاند. در صورت اختلاف مأمومین در تقدیم یک فرد، به مرجّحات رجوع میشود. در شمار مرجّحات و ترتیب بین آنها اختلاف است. بنابر مشهور اَقْرَأ) آن که قرائتش بهتر است (بر اَفْقَه) داناتر به مسائل و احکام شرع (و افقه بر فرد برخوردار از دیگر مرجّحات - همچون سبقت در ایمان، مُسِنتر بودن و زیباتر بودن - مقدّم میشود. در فرض تساوی در همه مرجّحات، یکی از آنان با قرعه مقدّم میگردد. 8
تشاحّ در اقامه نماز بر میّت: چنانچه اولیای میّت در اقامه نماز بر میّت تشاحّ کنند با تساوی آنان از جهت داشتن اهلیّت برای اقامه نماز، به مرجّحاتی نظیر افقه، اقرء، مُسنتر و زیباتر بودن یکی از اولیا رجوع میشود و در فرض عدم امکان ترجیح بین آنان، قرعه زده میشود. البتّه برخی، زیباتر بودن را در شمار مرجّحات ذکر نکردهاند. 9
________________________________________
484
تشاحّ در نکاح: اگر پدر و جدّ پدری در تزویج دختر و نوه خود با یکدیگر اختلاف کنند و هر کدام بخواهد او را به عقد فردی درآورد، اختیار جدّ مقدّم میشود. 10
تشاحّ در حضانت لقیط: هرگاه یابندگان کودک در حضانت او اختلاف کنند و هر یک بخواهد حضانت او را بر عهده گیرد در صورت عدم وجود مرجّح در میان آنان و تساوی ایشان در شرایط معتبر در حضانت طفل، بین آنان قرعه زده میشود. برخی اشتراک آنان در حضانت را محتمل دانستهاند11) ر حضانت (.
تشاحّ در وصیّت: اگر دو وصیّ در انجام دادن مورد وصیّت با یکدیگر تشاحّ کنند با اشتراط اجتماع نظر آن دو در وصیّت، بلکه - بنابر قول اشهر - با اطلاق وصیّت، هیچکدام به تنهایی حقّ تصرّف ندارد. گروهی، اموری را که انجام دادن آنها ضروری است و تأخیر آنها جایز نیست استثنا کردهاند، مانند خوراک و پوشاک کودک و حیوان و خریدن کفن. از بعضی قدما نیز نقل شده است که حاکم شرع، موضوع را به داناترین وصیّ و توانمندترین آنان واگذار میکند و باقی را به تبعیّت از او وامیدارد. 12
تشاحّ در قصاص: اگر فردی چند نفر را بکشد در صورت تشاحّ اولیای مقتولان بر سر استیفای حقّ قصاص، حقّ ولیِّ نخستین کشته مقدّم میشود و چنانچه همه در یک زمان کشته شده باشند بین اولیا قرعه زده میشود. 13
1. لسان العرب/ واژه 'شحّ' × 2. جواهر الکلام 3 130 /9. الدروس الشرعیة 4 164 /1. تذکرة الفقهاء 5 73 - 72 /3. جامع المقاصد 6 180 - 179 /2. جواهر الکلام 7 132 - 130 /9. تحفة الابرار 477 - 476 /1؛ جواهر الکلام 8 133 - 130 /9. جواهر الکلام 10 19 - 18 /12. 9 364 - 355 /13. العروة الوثقی 867 /2؛ مستمسک العروة 11 465 /14. جواهرالکلام 12 207 - 205 /38. الحدائقالناضرة 571 - 570 /22؛ جامع الشتات 13 267 - 264 /4. جواهر الکلام 119 /42.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 482
اصطلاح‌نامه
یادداشت دامنه
تنازع دو نفر در کاری که هیچیک نخواهند آنرا از دست بدهند.
اعم
اخص
- تشاحّ در حضانت لقیط، تشاحّ در قصاص، تشاحّ در وصیت
- به لحاظ عبادات:
- تشاح مامومین، تشاحّ در اذان گفتن، تشاحّ در امام جماعت