عملکردها

تخییر ( فقه )

از دانشنامه علوم اسلامی

نسخهٔ تاریخ ‏۲۰ فوریهٔ ۲۰۱۲، ساعت ۱۴:۳۰ توسط Hashemi (بحث | مشارکت‌ها)
(تفاوت) → نسخهٔ قدیمی‌تر | نمایش نسخهٔ فعلی (تفاوت) | نسخهٔ جدیدتر ← (تفاوت)

توضیح مفهومی

تَخییر: اعطای حقّ انتخاب نسبت به دو یا چند چیز.

تخییر عبارت است از واگذاری حقّ گزینش به انسان نسبت به یکی از فعل و ترک یا یکی از دو فعل و یا یکی از چند متعلّق فعل از ناحیه شارع یا عقل و یا غیر آن دو. از این عنوان در اصول فقه و نیز بسیاری از ابواب فقه نظیر طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم، حج، جهاد، طلاق، ایلاء، کفّارات، غصب، لقطه، حدود، قصاص و دیات، سخن رفته است که در این مقاله از هر دو بعد اصولی و فقهی به اهمّ مباحث تخییر اشاره می‏کنیم.

1. بعد اصولی: سخن از تخییر اصولی یا در ارتباط با موارد تعارض ادلّه است یا موارد دَوَران نوع تکلیف بین دو محذور) وجوب و حرمت (و یا تزاحم دو حکم در مقام امتثال. از سوی دیگر، تخییر یا شرعی است یا عقلی.

تخییر شرعی: تخییر شرعی بدین معنا است که شارع مقدّس، هنگام تعارض دو اماره) ر اماره (و عدم امکان جمع

________________________________________

406

بین آن دو و نیز عدم امکان ترجیح یکی بر دیگری، مکلّف را در عمل به هر یک از آن دو آزاد گذاشته است و در حقیقت، تخییر شرعی، حکم شرعیِ ظاهری هنگام تعارض) ر تعارض (و عدم امکان جمع و ترجیح است نه حکم شرعی واقعی. 1 نظر مشهور اصولیان، در فرض تعارض و عدم امکان جمع و ترجیح، تخییر شرعی است. 2

تخییر عقلی: تخییر عقلی عبارت است از حکم عقل به تخییر. مورد تخییر عقلی یا شک در نوع تکلیف - نه اصل تکلیف - و دَوَران آن بین وجوب و حرمت است که از آن به 'اصل تخییر'؛ یکی از اصول عملی) ر اصل عملی (تعبیر می‏شود3) ر اصل تخییر (، یا تزاحم دو حکم که مکلّف از امتثال هم‏زمان آن دو ناتوان است و یا به دلیلی خارجی، جمع بین دو تکلیف اراده نشده است و هیچ‏کدام از آن دو بر دیگری ترجیح ندارد.

وظیفه مکلّف در این صورت به حکم عقل، اختیار یکی از آن دو است4) ر تزاحم (.

تخییر در مورد نخست، حکم ظاهری عقلی و در مورد دوم، حکم واقعی عقلی است. 5

2. بعد فقهی: سخن از تخییر در ابواب فقهی یا به لحاظ تطبیق کلّیِ تخییر اصولی بر افراد می‏باشد و یا به لحاظ ادلّه خاص در موارد خاص که موضوع بحث ما در این مقاله است.

این نوع تخییر نیز یا به افعال انسان در ارتباط با خودش برمی‏گردد و یا به افعال او در ارتباط با دیگران. نوع دوم اختصاص دارد به اولیا همچون امام علیه السّلام و نایب او و نیز قاضی، ولیِّ مقتول و مانند آنان.

تخییر نوع اوّل) افعال و احکام مرتبط با خود مکلّف (:

طهارت: در تطهیر مخرج غائط در صورت عدم سرایت به اطراف، شخص بین تطهیر با آب و غیر آب همچون سنگ، مخیّر است6) ر استنجاء (.

صلات: نمازگزار در رکعت سوم و چهارم بین قرائت حمد و تسبیحات اربع) ر تسبیحات اربع (مخیّر است. 7

________________________________________

407

زن در قرائت نمازهای جهریّه) صبح و مغرب و عشا (در صورتی که نامحرم صدایش را نشنود - بنابر قول به حرمت شنیدن صدای نامحرم - بین جهر و اخفات مخیّر است. 8

مسافر در مکانهای چهارگانه) ر اماکن اربع (نمازهای چهار رکعتی را می‏تواند تمام یا قصر بخواند. 9

خمس و زکات: خمس به عین مال تعلّق می‏گیرد؛ لیکن شخص، بین پرداخت آن از عین مال یا قیمت آن مخیّر است. 10 همچنین زکات دهنده در پرداخت زکات غلّات) گندم، جو، خرما و کشمش (و نیز نَقدَیْن) درهم و دینار (بین پرداخت از عین مال و قیمت آن مخیّر است؛ لیکن در زکات انعام ثلاثه) گاو، گوسفند و شتر (در جواز پرداخت از قیمت، اختلاف است. مشهور جواز آن می‏باشد. 11

حج: مرد مُحرم در عمره مفرده) ر عمره (بین تراشیدن سر) ر تراشیدن (و چیدن مو یا ناخن12) ر تقصیر (و نیز در حج بین آن دو مخیّر است. البتّه گروهی از فقها، چند دسته، از جمله کسی که موی خود را بافته و کسی را که نخستین بار حج می‏گزارد از این حکم استثنا کرده و بر آنان حلق را متعیّن دانسته‏اند. 13

حاجی در حج قِران) ر حج قران (بنابر مشهور با یکی از سه امر: تلبیه) ر تلبیه (، اِشعار) ر اشعار (و تقلید) ر تقلید (می‏تواند مُحرم شود. 14

طلاق: مردی که همسر خود را بین یکی از دو انتخاب؛ انتخاب شوهر و انتخاب خود به قصد جدایی، مخیّر کند و قصدش از این کار واگذاری حقّ طلاق به وی باشد، چنانچه زن، شوهر را اختیار کند یا سکوت نماید، اثری برآن مترتّب نمی‏گردد؛ ولی اگر خودش را به قصد جدایی و طلاق برگزیند در اینکه در این صورت نیز اثری بر آن مترتّب نمی‏گردد یا طلاق رجعی) ر طلاق رجعی (واقع می‏شود اختلاف است. اکثر، بلکه مشهور بر قول اوّل‏اند. 15

کفّارات: از اقسام کفّاره، کفّاره تخییری است که در آن، مکلّف بین چند خصال مخیّر است، مانند کفّاره افطار عمدی روزه ماه رمضان که شخص بین آزاد کردن برده،

________________________________________

408

دو ماه روزه گرفتن و اطعام شصت فقیر مخیّر است16) ر کفّاره (.

غصب: مال غصبی‏ای که بین چند نفر دست به دست شده، همه آنان ضامن‏اند و صاحب اصلی مال می‏تواند همه یا هریک از غاصبان را به ردّ مال خود ملزم کند17) ر غصب (.

لقطه: کسی که مالی را در غیر حرم) ر حرم (پیدا کرده است پس از گذشت یک سال از تعریف آن و مشخّص نشدن صاحب مال، بین تملّک مال، صدقه دادن آن از طرف صاحبش و به امانت نگهداری آن تا زمانی که صاحبش پیدا شود، مخیّر است18) ر لقطه (.

تخییر نوع دوم) احکام مرتبط با دیگران (:

بنابر مشهور، امام علیه السّلام یا نایب وی نسبت به جنگجویانی که پس از پایان جنگ به اسارت مسلمانان درآمده‏اند بین آزاد کردن و به بردگی گرفتن آنان، مخیّر است19) ر اسیر (. بنابر قول برخی، حاکم شرع در اجرای حدّ محارب) ر محاربه (بین قتل، به دار آویختن، قطع دست راست و پای چپ و تبعید وی، مخیّر است. 20

اگر دو نفر ذمّی) ر اهل ذمّه (نزد حاکم اسلامی شکایت برند، حاکم بین حکم به مقتضای شریعت اسلام و ارجاع آنان به محاکم خودشان مخیّر است. 21

در مواردی که بزهکار به جرمی که موجب حد است اقرار و سپس توبه کند، امام علیه السّلام بین عفو وی و اقامه حد بر او مخیّر است. 22

هرگاه دو نفر به قتل کسی اقرار نمایند؛ لیکن یکی به عمد و دیگری به خطایی بودن آن، ولیّ مقتول می‏تواند هریک از آن دو را تصدیق کند و با تصدیق یکی، نسبت به دیگری تسلط نخواهد داشت. 23

ذمّی‏ای که به عمد، مسلمانی را کشته است، خود و مالش در اختیار ولیّ مقتول قرار می‏گیرد و او بین قصاص و به بردگی گرفتن قاتل مخیّر است. 24 برخی گفته‏اند: گرفتن مال قاتل در صورتی جایز است که او به بردگی گرفته شود. 25

1. الاصول العامة/ 2 505. اصول الفقه 3 208 /2. الاصول العامة/ 5 367 - 366. 4 541. اصطلاحات الاصول/ 6 102. جواهر الکلام 7 33/2. العروةالوثقی8 658 /1. جواهرالکلام 10 329 /14. 9 385 - 383 /9. العروة الوثقی 11 399 - 398 /2. جواهر الکلام 125 /15؛

________________________________________

409 مستمسک العروة 12 85 - 83 /9. جواهر الکلام 234 /19. 13 466 /20 و 25 156. 24 206 /42. 23 293 /41. 22 329 /33. 21 573 /41. 20 126 /21. 19 295 /38. 18 33 /37. 17 175 - 174 /33. 16 68 - 67 /32. 15 56 /18. 14 236. کتاب السرائر 351 /3.

منابع

  1. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 405

اصطلاح‌نامه

اعم

اختیار ( صفت )

اخص

تخییر در احتیاطات اعلم، تخییر دلبخواهی، تخییر مصلحت
به لحاظ استمرار:
تخییر ابتدایی ( فقه )، تخییر استمراری ( فقه )
به لحاظ اعمال:
تخییر بین تسبیحات و حمد، تخییر بین رد و ارش، تخییر در تسبیحات اربعه، تخییر در حلق سر

وابسته

آیه تخییر، کفالت تخییری، موارد دیه ( فقه )

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه تخییر ( فقه ) به زیرصفحه تخییر ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

  • الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 11 : صفحه 67
  • فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 405
  • مبسوط در ترمینولوژی حقوق جلد 2 : صفحه 1171