تخییر ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
تَخییر: اعطای حقّ انتخاب نسبت به دو یا چند چیز.
تخییر عبارت است از واگذاری حقّ گزینش به انسان نسبت به یکی از فعل و ترک یا یکی از دو فعل و یا یکی از چند متعلّق فعل از ناحیه شارع یا عقل و یا غیر آن دو. از این عنوان در اصول فقه و نیز بسیاری از ابواب فقه نظیر طهارت، صلات، زکات، خمس، صوم، حج، جهاد، طلاق، ایلاء، کفّارات، غصب، لقطه، حدود، قصاص و دیات، سخن رفته است که در این مقاله از هر دو بعد اصولی و فقهی به اهمّ مباحث تخییر اشاره میکنیم.
1. بعد اصولی: سخن از تخییر اصولی یا در ارتباط با موارد تعارض ادلّه است یا موارد دَوَران نوع تکلیف بین دو محذور) وجوب و حرمت (و یا تزاحم دو حکم در مقام امتثال. از سوی دیگر، تخییر یا شرعی است یا عقلی.
تخییر شرعی: تخییر شرعی بدین معنا است که شارع مقدّس، هنگام تعارض دو اماره) ر اماره (و عدم امکان جمع
________________________________________
406
بین آن دو و نیز عدم امکان ترجیح یکی بر دیگری، مکلّف را در عمل به هر یک از آن دو آزاد گذاشته است و در حقیقت، تخییر شرعی، حکم شرعیِ ظاهری هنگام تعارض) ر تعارض (و عدم امکان جمع و ترجیح است نه حکم شرعی واقعی. 1 نظر مشهور اصولیان، در فرض تعارض و عدم امکان جمع و ترجیح، تخییر شرعی است. 2
تخییر عقلی: تخییر عقلی عبارت است از حکم عقل به تخییر. مورد تخییر عقلی یا شک در نوع تکلیف - نه اصل تکلیف - و دَوَران آن بین وجوب و حرمت است که از آن به 'اصل تخییر'؛ یکی از اصول عملی) ر اصل عملی (تعبیر میشود3) ر اصل تخییر (، یا تزاحم دو حکم که مکلّف از امتثال همزمان آن دو ناتوان است و یا به دلیلی خارجی، جمع بین دو تکلیف اراده نشده است و هیچکدام از آن دو بر دیگری ترجیح ندارد.
وظیفه مکلّف در این صورت به حکم عقل، اختیار یکی از آن دو است4) ر تزاحم (.
تخییر در مورد نخست، حکم ظاهری عقلی و در مورد دوم، حکم واقعی عقلی است. 5
2. بعد فقهی: سخن از تخییر در ابواب فقهی یا به لحاظ تطبیق کلّیِ تخییر اصولی بر افراد میباشد و یا به لحاظ ادلّه خاص در موارد خاص که موضوع بحث ما در این مقاله است.
این نوع تخییر نیز یا به افعال انسان در ارتباط با خودش برمیگردد و یا به افعال او در ارتباط با دیگران. نوع دوم اختصاص دارد به اولیا همچون امام علیه السّلام و نایب او و نیز قاضی، ولیِّ مقتول و مانند آنان.
تخییر نوع اوّل) افعال و احکام مرتبط با خود مکلّف (:
طهارت: در تطهیر مخرج غائط در صورت عدم سرایت به اطراف، شخص بین تطهیر با آب و غیر آب همچون سنگ، مخیّر است6) ر استنجاء (.
صلات: نمازگزار در رکعت سوم و چهارم بین قرائت حمد و تسبیحات اربع) ر تسبیحات اربع (مخیّر است. 7
________________________________________
407
زن در قرائت نمازهای جهریّه) صبح و مغرب و عشا (در صورتی که نامحرم صدایش را نشنود - بنابر قول به حرمت شنیدن صدای نامحرم - بین جهر و اخفات مخیّر است. 8
مسافر در مکانهای چهارگانه) ر اماکن اربع (نمازهای چهار رکعتی را میتواند تمام یا قصر بخواند. 9
خمس و زکات: خمس به عین مال تعلّق میگیرد؛ لیکن شخص، بین پرداخت آن از عین مال یا قیمت آن مخیّر است. 10 همچنین زکات دهنده در پرداخت زکات غلّات) گندم، جو، خرما و کشمش (و نیز نَقدَیْن) درهم و دینار (بین پرداخت از عین مال و قیمت آن مخیّر است؛ لیکن در زکات انعام ثلاثه) گاو، گوسفند و شتر (در جواز پرداخت از قیمت، اختلاف است. مشهور جواز آن میباشد. 11
حج: مرد مُحرم در عمره مفرده) ر عمره (بین تراشیدن سر) ر تراشیدن (و چیدن مو یا ناخن12) ر تقصیر (و نیز در حج بین آن دو مخیّر است. البتّه گروهی از فقها، چند دسته، از جمله کسی که موی خود را بافته و کسی را که نخستین بار حج میگزارد از این حکم استثنا کرده و بر آنان حلق را متعیّن دانستهاند. 13
حاجی در حج قِران) ر حج قران (بنابر مشهور با یکی از سه امر: تلبیه) ر تلبیه (، اِشعار) ر اشعار (و تقلید) ر تقلید (میتواند مُحرم شود. 14
طلاق: مردی که همسر خود را بین یکی از دو انتخاب؛ انتخاب شوهر و انتخاب خود به قصد جدایی، مخیّر کند و قصدش از این کار واگذاری حقّ طلاق به وی باشد، چنانچه زن، شوهر را اختیار کند یا سکوت نماید، اثری برآن مترتّب نمیگردد؛ ولی اگر خودش را به قصد جدایی و طلاق برگزیند در اینکه در این صورت نیز اثری بر آن مترتّب نمیگردد یا طلاق رجعی) ر طلاق رجعی (واقع میشود اختلاف است. اکثر، بلکه مشهور بر قول اوّلاند. 15
کفّارات: از اقسام کفّاره، کفّاره تخییری است که در آن، مکلّف بین چند خصال مخیّر است، مانند کفّاره افطار عمدی روزه ماه رمضان که شخص بین آزاد کردن برده،
________________________________________
408
دو ماه روزه گرفتن و اطعام شصت فقیر مخیّر است16) ر کفّاره (.
غصب: مال غصبیای که بین چند نفر دست به دست شده، همه آنان ضامناند و صاحب اصلی مال میتواند همه یا هریک از غاصبان را به ردّ مال خود ملزم کند17) ر غصب (.
لقطه: کسی که مالی را در غیر حرم) ر حرم (پیدا کرده است پس از گذشت یک سال از تعریف آن و مشخّص نشدن صاحب مال، بین تملّک مال، صدقه دادن آن از طرف صاحبش و به امانت نگهداری آن تا زمانی که صاحبش پیدا شود، مخیّر است18) ر لقطه (.
تخییر نوع دوم) احکام مرتبط با دیگران (:
بنابر مشهور، امام علیه السّلام یا نایب وی نسبت به جنگجویانی که پس از پایان جنگ به اسارت مسلمانان درآمدهاند بین آزاد کردن و به بردگی گرفتن آنان، مخیّر است19) ر اسیر (. بنابر قول برخی، حاکم شرع در اجرای حدّ محارب) ر محاربه (بین قتل، به دار آویختن، قطع دست راست و پای چپ و تبعید وی، مخیّر است. 20
اگر دو نفر ذمّی) ر اهل ذمّه (نزد حاکم اسلامی شکایت برند، حاکم بین حکم به مقتضای شریعت اسلام و ارجاع آنان به محاکم خودشان مخیّر است. 21
در مواردی که بزهکار به جرمی که موجب حد است اقرار و سپس توبه کند، امام علیه السّلام بین عفو وی و اقامه حد بر او مخیّر است. 22
هرگاه دو نفر به قتل کسی اقرار نمایند؛ لیکن یکی به عمد و دیگری به خطایی بودن آن، ولیّ مقتول میتواند هریک از آن دو را تصدیق کند و با تصدیق یکی، نسبت به دیگری تسلط نخواهد داشت. 23
ذمّیای که به عمد، مسلمانی را کشته است، خود و مالش در اختیار ولیّ مقتول قرار میگیرد و او بین قصاص و به بردگی گرفتن قاتل مخیّر است. 24 برخی گفتهاند: گرفتن مال قاتل در صورتی جایز است که او به بردگی گرفته شود. 25
1. الاصول العامة/ 2 505. اصول الفقه 3 208 /2. الاصول العامة/ 5 367 - 366. 4 541. اصطلاحات الاصول/ 6 102. جواهر الکلام 7 33/2. العروةالوثقی8 658 /1. جواهرالکلام 10 329 /14. 9 385 - 383 /9. العروة الوثقی 11 399 - 398 /2. جواهر الکلام 125 /15؛
________________________________________
409 مستمسک العروة 12 85 - 83 /9. جواهر الکلام 234 /19. 13 466 /20 و 25 156. 24 206 /42. 23 293 /41. 22 329 /33. 21 573 /41. 20 126 /21. 19 295 /38. 18 33 /37. 17 175 - 174 /33. 16 68 - 67 /32. 15 56 /18. 14 236. کتاب السرائر 351 /3.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 405
اصطلاح‌نامه
اعم
اخص
- تخییر در احتیاطات اعلم، تخییر دلبخواهی، تخییر مصلحت
- به لحاظ استمرار:
- تخییر ابتدایی ( فقه )، تخییر استمراری ( فقه )
- به لحاظ اعمال:
- تخییر بین تسبیحات و حمد، تخییر بین رد و ارش، تخییر در تسبیحات اربعه، تخییر در حلق سر
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه تخییر ( فقه ) به زیرصفحه تخییر ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.