برائت ( فقه )

برائت از مادّه »برء« در لغت به معنای تخلّص، تنزّه و تباعد و دوری از چیزی آمده است. مراد از آن در کلمات فقها نیز همان مفهوم لغوی است. ازعنوان برائت در اصول فقه، مبحث اصول عملی و در ابواب مختلف فقهی نظیر حج، تجارت، ضمان، کفّارات، یمین و ارث سخن رفته است که به مهم‏ترین موارد آن اشاره می‏شود.

1. برائت ذمّه از تکلیف؛ به معنای مشغول‏نبودن ذمّه مکلّف به تکلیف محتمل) ر اصل برائت (.

2. برائت ذمّه از دین) ر دین (؛ به‏معنای رهایی پیدا کردن ذمّه از دین به سبب ادای آن یا سقوط دین از ذمّه به ابراء) ر ابراء (.

3. برائت رحم؛ به معنای خالی) پاک (بودن آن از حمل و باردار نبودن) ر برائت رحم (.

86

4. برائت از عیب؛ به معنای سلب تعهّد از خود در برابر عیوب کالای مورد معامله. مستحب است فروشنده هنگام فروش کالای معیوب از عیبهای آن - اعم از آشکار و پنهان - با ذکر تفصیلی آنها تبرّی جوید، نتیجه آن سقوط حقّ خیار فسخ معامله یا حقّ گرفتن ارش) ر ارش (برای خریدار است. ذکر اجمالی عیبها نیز) به اینکه فروشنده بگوید: از تمامی عیوب این کالا تبرّی می‏جویم (در سقوط حقّ یاد شده کافی است. برخی، در عیب پنهان، ذکر تفصیلی آن‏را - در فرض علم فروشنده به آن - واجب دانسته و ذکر اجمالی را برای حصول برائت و سقوط حقّ خیار مشتری کافی ندانسته‏اند. 1

اگر فروشنده ادّعا کند هنگام معامله از عیوب مبیع برائت جسته است و خریدار انکار نماید، درصورت نداشتن بیّنه) ر بیّنه (سخن مشتری با قسم پذیرفته می‏شود. 2

5. برائت از ضمان؛ به معنای سلب ضمان از خود دربرابر آسیبهای احتمالی که از ناحیه شخص بر دیگری وارد می‏گردد. برائت پزشک از ضمان هنگام اقدام به درمان بیمار3 و نیز - بنابر تصریح برخی - برائت از ضمان در ورزشهایی مانند بوکس، موجب سقوط ضمان است. 4

6. قسم خوردن به برائت از خداوند یا رسول خدا صلّی اللَّه علیه و آله و یا امامان علیهم السّلام؛ به معنای خروج از حول و قوّه الهی یا از ولایت و اطاعت حجّتهای او. سوگند یاد کردن به برائت از خدا، پیامبر صلّی اللَّه علیه و آله یا یکی از امامان علیهم السّلام جایز نیست و قسم منعقد نمی‏شود و بنابر مشهور موجب ثبوت کفّاره نیست. 5

7. برائت از دشمنان خدا و اولیای او؛ به معنای بیزاری قلبی از آنان و عمل به مقتضای آن در رفتار و گفتار، همچون دوری گزیدن از آنان و لعن و نفرین بر ایشان، که در اصطلاح از آن به تبرّی) مقابل تولّی (تعبیر می‏شود) ر تبّری (.

8. برائت از ارث؛ به‏معنای اسقاط سهم خود از ارث و برائت از جریره؛ به معنای سلب تعهّد و مسئولیت در برابر جنایت. برائت پدر از جریره فرزند) ر ولاء (و از سهم خود نسبت به ارثیه) ترکه (او موجب محرومیت پدر از ارث فرزند نمی‏شود. 6

87

برخی قدما آن را سبب محرومیت پدر از ارث فرزند دانسته‏اند. 7

1. جواهرالکلام 2 247- 245 /23. جامع‏المقاصد 3 354 /4. جواهر الکلام 4 47 - 46 /43. توضیح المسائل) اراکی (/ 5 572. التنقیح) الطهارة (6 265 - 260 /4. مستند الشیعة 7 451 /19. النهایة/ 682؛ المهذب 167 /2؛ إصباح الشیعة/ 374.