بارداری مصنوعی
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
تلقیح مصنوعی
تلقیح مصنوعی: کاشت نطفه در رحم از غیر طریق آمیزش.
بارور سازی یا تلقیح مصنوعی در انسان بر اثر پیشرفت بشر در دانش پزشکی از مرحله امکان به واقعیت پیوسته و با تزریق نطفه مرد به رحم زن و یا ترکیب نطفه مرد و زن در خارج و سپس انتقال به رحم، عینیت خارجی پیدا کرده است. از این عنوان در بخش مسائل مستحدثه بحث شده است.
مقدّمه: منشأ تکوّن انسان یعنی نطفه از دو عنصر؛ اسپرم ' sperme ') جزئی از
منیّ مرد (و اُوول ' ovule ') جزئی از منیّ زن (تشکیل میشود. از آنجا که عناصر زنده در منیّ یعنی همان اسپرم برای مدّتی محدود استعداد دوام دارد میتوان از راه آمیزش و عزل یا ابزار پزشکی آن را به دست آورد؛ چنانکه اُوول را نیز به وسیله همین دستگاهها میتوان استحصال کرد و با ترکیب آن دو در خارج و یا تزریق نطفه مرد به رحم زن زمینه تلقیح را فراهم آورد.
اقسام: عمل تلقیح یا با ترکیب اسپرم با تخمک زن در بیرون رحم و سپس انتقال به رحم صورت میگیرد و یا با گرفتن اسپرم مرد و تزریق آن به رحم زن و ترکیب آن دو در رحم زن. در هر دو صورت، صاحب اسپرم و تخمک یا زن و شوهر هستند و یا اجنبی از یکدیگر. تخمک نیز در هر دو صورت یا در رحم خودِ صاحب تخمک پرورش مییابد یا در رحم زنی دیگر و یا در رحم مصنوعی.
حکم: پیش از پرداختن به فتاوای فقها، اشاره به پیشینه فقهی بحث از این موضوع خالی از فایده نیست. فقها در باب حدود با استفاده از مضمون روایت رسیده از معصومین علیهم السّلام مسئلهای را مطرح کردهاند و آن اینکه زنی که پس از آمیزش با شوهرش با دختری عمل مساحقه) ر مساحقه (انجام داده و آن دختر - به سبب انتقال نطفه مرد از طریق مساحقه - حامله شده است حکمش چیست و فرزند به چه کسی ملحق میشود؟ به صاحب نطفه یا به دختر؟
نظر بسیاری از فقها بلکه مشهور، به دلیل نصّ خاص، الحاق مولود به صاحب نطفه است. 1 ابن ادریس در این مسئله نظر دیگری دارد؛ چه اینکه ایشان نسب را تنها در صورت عقد ازدواج یا آمیزش به شبهه) ر آمیزش به شبهه (ثابت میداند و چون در مسئله یادشده هردو منتفی است وجهی برای الحاق مولود به صاحب نطفه نخواهد بود. 2 چنانکه برخی دیگر با اینکه نسب را تنها از راه آمیزش مشروع و وطی به شبهه ثابت دانستهاند لیکن در مورد بحث به جهت وجود نصّ، قائل به الحاق مولود به صاحب نطفه) مرد (شدهاند. 3
امّا موضوع الحاق مولود به دختر، نظر اکثر بلکه منسوب به مشهور عدم الحاق است. 4 لیکن بسیاری از معاصران، مولود را به دختر نیز ملحق کردهاند؛ چنانکه در بحث از تلقیح امروزی در ادامه مقاله بدان اشاره خواهد شد. اینک احکام صور مختلف بارور سازی از دو بعد تکلیفی و وضعی.
حکم تکلیفی: بارور سازی با روش استحصال نطفه شوهر و تزریق آن به رحم همسرش و یا ترکیب آن دو در خارج رحم و انتقال آن به رحم همسر، جایز است؛ لیکن با روش استحصال نطفه اجنبی و تزریق آن به زنی - خواه متأهّل یا مجرّد - بنابر معروف و مشهور میان معاصران، حرام است. 5 البتّه نفس ترکیب اسپرم و اُوول مرد و زن اجنبی در خارج اشکال ندارد؛ آنچه مورد اشکال قرار گرفته انتقال آن به رحم زن اجنبی است. 6 برخی در فرض ترکیب خارجی اسپرم و اُوولِ دو فرد اجنبی، بر جواز انتقال آن به رحم همسرِ صاحب اسپرم تصریح کردهاند. 7
از دیگر موارد جواز موردی است که مردی دو همسر دارد. اسپرم وی با تخمک یکی از همسرانش در خارج ترکیب و به رحم همسر دیگرش منتقل میشود. 8 بنابر تصریح برخی گرفتن نطفه مرد و انتقال آن به رحم مصنوعی نیز جایز است. 9
در موارد جواز تلقیح، اجتناب از مقدّمات حرام همچون لمس و نگاه کردن به بدن زن اجنبی جز در موارد ضرور - همچون مورد حرجی بودن نداشتن فرزند هرچند به جهت سرزنش دیگران و انحصار راه حامله شدن به تلقیح - واجب است. مداخله و مباشرت شخص ثالث در موارد ضرور در حدّ نیاز بنابر تصریح برخی جایز است. 10
حکم وضعی: مولود حاصل از عمل بارور سازی به روش تزریقی یا ترکیبی که صاحب اسپرم، شوهر و صاحب اُوول همسر او باشد، بنابر قول معروف و مشهور بین معاصران، به هر دو ملحق و فرزند آن دو محسوب میگردد. 11 برخی - از آن جهت که ثبوت نسب را تنها از راه آمیزش مشروع یا وطی به شبهه دانسته
و مادر را کسی میدانند که حامله به مولود شده و او را زاییده است - فرزند را تنها به مادر ملحق دانستهاند. در نتیجه چنین مولودی بدون پدر خواهد بود. 12
مولود حاصل از تلقیح به روش تزریقی در صورتی که نطفه از مرد اجنبی باشد بنابر نظر گروهی از قائلان به حرمت این عمل از نظر نسب، محکوم به احکام صورت قبلی است، هرچند کار حرامی صورت گرفته است؛ 13 ولی گروهی دیگر گفتهاند: اگر این عمل به شبهه انجام شده باشد - بدین معنا که گمان هر دو آن باشد که نطفه تزریقی نطفه شوهر بوده که به همسرش تزریق شده است - احکام مولود متولّد شده به وطی شبهه بر این مولود بار و در نتیجه همه احکام فرزند ثابت میگردد و در صورت آگاهی هر دو از حقیقت، در مسائل ارث، محرمیت و ازدواج، حکم به رعایت احتیاط کردهاند. 14
برخی از اینان فتوا به عدم ثبوت نسب داده، لیکن در خصوص مسئله ازدواج، مولود را در حکم فرزند دانستهاند. در نتیجه مردِ صاحب نطفه و نیز زنِ صاحب تخمک نمیتوانند با مولود ازدواج کنند. 15 البتّه بنابر قول به جواز این عمل یا در موارد جواز آن، مولود - جز بنابر بعضی مبانی که خواهد آمد - به هردو) زن و مرد (ملحق میشود؛ از اینرو در فرض ترکیب اسپرم و تخمک زن اجنبی در خارج رحم، سپس انتقال آن به رحم مصنوعی، بعضی بر الحاق مولود به صاحب اسپرم و تخمک تصریح کردهاند. 16 فرض ترکیب اسپرم مرد با تخمک زن اجنبی و سپس انتقال آن به رحم همسر آن مرد نیز همین حکم را دارد. 17
البتّه بنابر قول به اینکه مادر به کسی اطلاق میشود که آبستن شده و نوزاد را زاییده است، همسر صاحب اسپرم، مادر بهشمار میرود نه صاحب تخمک؛ 18 لیکن بنابر قولی که صاحب تخمک را مادر میداند؛ نسبت به زنی که بچه را زاییده است برخی در احکام مربوط به محرمیت و ازدواج تصریح بر رعایت جانب احتیاط کردهاند. 19 این حکم در فرض ترکیب اسپرم شوهر و تخمک یکی از همسران وی
و سپس انتقال به رحم همسر دیگرش نیز جاری است. 20
جمع بندی نظرات و مبانی: از آنچه گذشت روشن شد که منشأ اقوال نسبت به حکم وضعی تلقیح، اختلاف مبانی در ثبوت نسب است. بنابر قول به ثبوت نسب به عقد یا آمیزش به شبهه، در موارد فقدان این دو عامل، مولود به صاحب اسپرم ملحق نمیشود و ثبوت نسب منحصر به موردی خواهد بود که نطفه و تخمک از زن و شوهر باشد.
بنابر قول به انحصار ثبوت نسب در آمیزش مشروع یا به شبهه در هیچیک از موارد تلقیح، مولود به صاحب نطفه ملحق نمیگردد؛ چون آمیزشی صورت نگرفته است.
از سوی دیگر، بنابر قول به اینکه مادر، کسی است که آبستن شده و کودک را به دنیا آورده است در فرض تعدّد صاحب تخمک و صاحب رحم، مولود، فرزند صاحب رحم خواهد بود؛ در حالی که بنابر قولی که مادر را صاحب تخمک میداند در فرض یادشده مولود به صاحب تخمک ملحق میشود و فرزند او به شمار میرود.
بنابر قول به ثبوت نسب در همه موارد جز در آمیزش نامشروع) زنا (در تمامی روشهای تلقیح، نسب ثابت میگردد؛ هرچند بسیاری در فرض تعدّد صاحب تخمک و صاحب رحم در مسائل محرمیت و ازدواج و نیز ارث نسبت به هر یک از آن دو - بنابر اختلاف در مادر بودن - حکم به رعایت جانب احتیاط کردهاند؛ چنانکه گروهی در فرض تزریق نطفه مرد به زن اجنبی، رعایت احتیاط را بر هردو لازم دانستهاند.
1. المقنع/ 435؛ النهایة/ 707؛ المهذب 532 /2؛ شرائع الإسلام 943 /4؛ الجامع للشرائع/ 556؛ القواعد والفوائد 2 538 /3. کتاب السرائر 3 465 /3. جواهرالکلام 398 -396 /41؛ منهاجالصالحین) سید محسن حکیم (4 301 - 300 /2. ریاض المسائل 5 513 /13. تحریر الوسیلة 621 /2؛ منهاج الصالحین) خوئی (428 - 427 /1؛ مجمع المسائل 177 - 176 /2؛ المسائل المستحدثة) روحانی (/ 10 - 8؛ کلمة التقوی 454 - 453 /4؛ توضیح المسائل) صافی (/ 572؛ الفتاوی المیسّرة/ 6 433 - 432. صراط النجاة 7 270 /3 و 8. الفتاوی المیسّرة/ 433؛ اجوبة الإستفتاءات 9 72 - 70 /2. منهاج الصالحین) خوئی (10 427 /1. توضیح المسائل مراجع 11 900 /2. منابع
پیشین × 12. منهاج الصالحین) سید محسن حکیم (13 300 /2. منهاج الصالحین) خوئی (427 /1؛ فقه الصادق 217 /21؛ کلمة التقوی 14 454 /4. تحریر الوسیلة 622 - 621 /2؛ مجمع المسائل 177 - 176 /2؛ توضیح المسائل) نوری همدانی (/ 15 609 - 608. توضیح المسائل مراجع 16 918/2. منهاج الصالحین) خوئی (427 /1؛ منهاج الصالحین) سیستانی (17 460 /1. توضیح المسائل) منتظری (/ 483؛ اجوبة الإستفتاءات 18 71 - 70 /2. صراط النجاة 270 /3 و 19 549 /2. توضیح المسائل) منتظری (/ 20 483. اجوبة الإستفتاءات 72 - 71 /.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 2 : صفحه 620
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «بارداری مصنوعی» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
وابسته
== منابع ==magshow.php?kind=160index.php?catid=50