اقتضاء ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
اقتضاء: طلب کردن دلالت و استلزام.
اقتضاء به معنای اول در باب تجارت و دین به مناسبت آمده است.
احکام: از آداب تجارت این است که مؤمن باید ' سهل القضاء ' و ' سهل الاقتضاء ' باشد یعنی در پرداخت حق تأخیر نکند (سهل القضاء) و هنگام مطالبه حق خود از بدهکار سخن گیر نباشد (سهل الاقتضاء) . 1
برخی حُکم (--' حکم) را چنین تعریف کرده‌اند: ' خطاب الشرع المتعلق بأفعال المکلّفین بالاقتضاء او التخییر او الوضع ' مراد از ' اقتضاء ' چهار حکم وجوب، حرمت، کراهت و استحباب است که در آن‌ها طلب وجود دارد. نیز مراد از ' وضع ' حکم وضعی (--' حکم وضعی) و از ' تخییر '، اباحه (--' اباحه) است. 2
از اقتضاء به معنای دوم در اصول فقه، مباحث الفاظ، سخن رفته است که به موارد آن اشاره می‌کنیم:
الف - دلالت اقتضاء: دلالت اقتضاء در مقابل ' دلالت اشاره ' و دلالت ' تنبیه ' عبارت است از دلالت کلام بر لفظ یا معنایی که از کلام حذف شده است، لیکن به حسب فهم عرف، مقصود گوینده می‌باشد و صدق یا صحّت کلام منوط به محذوف است مانند لفظ یا معنای ' عقاب ' در حدیث رفع (--' حدیث رفع) زیرا حدیث رفع بیانگر برداشته شدن نُه چیز از جمله خطا و فراموشی از امت است در حالی که واضح است که خود خطا و فراموشی از امت برداشته نشده است بلکه آثار شرعی آن‌ها مانند عقاب اُخروی برداشته شده است؛ در نتیجه صحّت و صدق کلام در آن حدیث متوقّف بر تقدیر گرفتن لفظ یا معنایی مانند ' عقاب ' می‌باشد. بنا بر این در دلالت اقتضا دو چیز معتبر است:
1. لفظ یا معنای محذوف، مقصود گوینده باشد.
2. صدق یا صحّت کلام متوقّف بر محذوف باشد (--' دلالت) .
________________________________________
617
ب - ملازمه عقلی: از جمله مباحثی که اصولیان در بحث ملازمات عقلی مطرح کرده‌اند این است که آیا امر به چیزی مانند نماز عقلاً مقتضی نهی از ضدّ (--' ضدّ) آن همچون خوردن و آشامیدن می‌باشد یا خیر. 3 و نیز مطرح کرده‌اند که آیا نهی از عبادت یا معامله عقلاً مقتضی فساد و بطلان آن هست یا خیر؟ 4 اقتضا در این دو مسأله به معنای استلزام عقلی است (--' ملازمات عقلی) .
1 - جواهر الکلام 22 464؛ الروضة البهیة 3 2941 و وسائل الشیعة 17 450.
2 - القواعد و الفوائد 1 39 و روض الجنان 1 37.
3 - اصول الفقه 1 263.
4 - 306.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 616
اصطلاح‌نامه
یادداشت دامنه
طلب کردن
اعم
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه اقتضاء ( فقه ) به زیرصفحه اقتضاء ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.