استیذان
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
استیذان: اذن خواستن.
به اذن دهنده، ' آذِن ' و ' مستأذَن ' و به اذن گیرنده ' مستأذِن ' گفته می‌شود. در باب‌های بسیاری مانند طهارت، صلات، حج، مزار، جهاد، تجارت، دین، حجر، نکاح، اطعمه و اشربه به مناسبت از آن سخن رفته است.
حکم: استیذان یا واجب است، مانند اذن خواستن برای تصرف در ملک دیگری و یا مستحب، مانند استیذان برای ورود به مشاهد مشرّفه.
آذِن: اذن دهنده یا مالک است، یا به منزله مالک، مانند وکیل، یا صاحب حق، مانند زوج و زوجه و یا صاحب ولایت، مانند پدر، جدّ پدری، حاکم شرع و امام علیه السّلام (--' ولایت) .
________________________________________
468
موارد وجوب:
1. ورود به خانه دیگری: ورود به خانه شخصی دیگری به نصّ قرآن کریم 1 بدون اذن، جایز نیست، همچنین است ورود فرزندان بالغ بر پدر و مادر به تصریح آیه شریفه 2 و برادر بر خواهر و پدر بر دختر؛ لیکن فرزندان ممیّز غیر بالغ و نیز بردگان بنا بر تصریح آیه 58 سوره نور تنها در سه وقت پیش از نماز صبح، هنگام استراحت و خواب بعد از ظهر و پس از نماز عشاء، باید اذن بگیرند 3 (--' آیه اذن) .
در این که امر به استیذان در آیه یاد شده متوجه فرزندان است یا پدران ایشان که آنان را به منظور تمرین و تربیت در سه وقت یاد شده امر به استیذان نمایند، اختلاف است. 4
2. تصرف در ملک دیگری: تصرف در ملک دیگری به خوردن، نوشیدن، فروختن، اجاره دادن و مانند آن‌ها بدون اذن مالک، جایز نیست، از این رو، استیذان برای تصرف، واجب است. 5
3. تصرف در حق دیگری: تصرف در حق دیگری جز با اذن صاحب حق جایز نیست. بنا بر این کسی که حق انتفاع از حجره‌ای در مدرسه به او داده شده است، انتفاع از آن حجره بدون اذن وی جایز نیست. دیگر موارد حقوق مانند حق اختصاص (--' حق اختصاص) و حق تحجیر (--' تحجیر) نیز چنین است. 6
4. تصرف در قلمرو ولایت دیگری: تصرف در حیطه ولایت اولیا، مانند امام علیه السّلام، حاکم، والی، پدر، وصیّ و جز آن‌ها بدون اذن ایشان جایز نیست. بنا بر این غیر ولیّ میّت اگر بخواهد عهده دار تجهیز میّت؛ از غسل و کفن و نماز گردد، باید از ولیّ مرده اذن بگیرد. 7 یا اگر کسی بخواهد با دشمن به نحو عام قرارداد صلح یا ذمّه امضا کند، باید از امام علیه السّلام یا نایب او استیذان کند. 8
موارد سقوط:
1. موارد تزاحم: در موارد تزاحم بین حرمت تصرف در مال غیر با واجب مهم تر مانند وجوب نجات جان انسان محترم که متوقّف بر تصرف در مال
________________________________________
469
دیگری است، وجوب مقدّم بر حرمت است. نتیجه آن سقوط استیذان از مالک در صورت عدم امکان استیذان است. 9
2. خروج از اهلیّت: اگر اذن دهنده بر اثر دیوانگی، بی هوشی یا ارتداد از اهلیّت اذن دادن خارج شود، استیذان ساقط می‌گردد، مانند سقوط وجوب استیذان دختر بالغ از پدر یا جدّ در صورت جنون یا ارتداد آنان. 10
3. مورد ضرر یا حرج: اگر وجوب استیذان مستلزم ضرر یا عسر و حرج گردد، ساقط می‌شود، مانند مورد جلوگیری ولیّ از ازدواج دختر بکر با کُفو و همتای خود. 11
4. موارد تقاص: در موارد تقاص (--' تقاص) ، مانند مورد امتناع بدهکار از پرداخت بدهی خود، استیذان واجب نیست. 12
5. موارد صدور اذن عمومی: در صورت صدور اذن عمومی از ناحیه شارع، استیذان از مالک یا صاحب حق واجب نیست مانند خوردن (--' خوردن) از خانه کسانی که در آیه 61 سوره نور (--' آیه اکل) از آنان نام برده شده است. 13 (--' اذن) .
1 - نور 28.
2 - 59.
3 - جواهر الکلام 26 22 - 24.
4 - 24؛ کنز العرفان 2 224 و زبدة البیان 694.
5 - جواهر الکلام 36 405 و زبدة البیان 542.
6 - مصباح الفقاهة 1 143 و منهاج الصالحین (خویی) 2 3.
7 - العروة الوثقی 1 376.
8 - جواهر الکلام 21 312 و ریاض المسائل 7 497.
9 - جواهر الکلام 114 5.
10 - مستمسک العروة 14 480 - 481.
11 - جواهر الکلام 29 183 - 184.
12 - 40 394.
13 - 36 4.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 1 : صفحه 467
اصطلاح‌نامه
اعم
اخص
- به لحاظ احکام تکلیفی:
- استیذان مستحب، استیذان واجب
- به لحاظ متعلق:
- اذن دخول، استیذان تصرف، استیذان خوردن، استیذان ورود