ادله برائت عقلی
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
ادله برائت عقلی : دلایل مورد استناد در اثبات اصل برائت عقلی
ادله برائت عقلی، به ادله عقلی‌ای گفته می‌شود که برای اثبات اصل برائت به آنها استدلال شده و مهم ترین آنها قاعده قبح عقاب بلا بیان است؛ یعنی چنان چه مکلف عملی را انجام دهد که حکم آن به سبب عدم بیان از سوی شارع، معلوم نباشد، عقل بر نفی عقوبت وی حکم می‌کند.
برای مثال، اگر مجتهدی برای دست یابی به حکم شرعی عملی ـ مانند استعمال توتون ـ تمام کوشش خود را به کار گرفت و بعد از جست‌و‌جوی دلیل، به آن دست نیافت، در این صورت، عقل حکم می‌کند که عقاب و مؤاخذه او بر ارتکاب این عمل، قبیح است و خداوند حکیم هرگز فعل قبیح مرتکب نمی‌شود.
برخی به این قاعده اشکال نموده و گفته‌اند: بیان، شامل بیان عقلی و نقلی است؛ بنا بر این، به قاعده ' وجوب دفع ضرر محتمل ' تمسک می‌شود و در موردی که مکلف شک در حرمت استعمال توتون دارد، حکم به لزوم احتیاط می‌گردد، زیرا از نظر عقل، دفع این ضرر محتمل واجب است؛ بنابراین، قاعده وجوب دفع ضرر به منزله بیان می‌باشد و جایی برای اجرای قاعده قبح عقاب بلا بیان نمی‌ماند.
به عبارت دیگر، قاعده ' وجوب دفع ضرر محتمل ' بر قاعده ' قبح عقاب بلا بیان ' تقدم دارد، زیرا قاعده ' وجوب دفع ضرر محتمل ' به منزله ' بیان '، است و با وجود بیان، قاعده قبح عقاب بلا بیان جاری نمی‌شود.
به این اشکال پاسخ داده شده که اگر مراد از کلمه ' ضرر '، عقوبت باشد، قاعده قبح عقاب بلا بیان، عقاب را بر می‌دارد و موضوعی برای قاعده وجوب دفع ضرر محتمل باقی نمی‌ماند؛ ولی اگر مراد از ضرر، ضررهای غیر عقوبتی ـ مانند ضررهای دنیوی - باشد، اشکال این است که قاعده وجوب دفع ضرر محتمل، در ضررهای دنیوی جریان ندارد؛ یعنی این گونه نیست که هر جا مسئله ضرر دنیوی باشد، عقل حکم به وجوب دفع آن نماید.
دلیل دیگر بر اثبات اصل برائت، استدلالی است که ' شیخ انصاری ' آن را از ' سید ابوالمکارم ' نقل کرده است؛ به این بیان که: تکلیف به انجام عملی که راهی برای دست یابی به حکم شرعی آن در اختیار مکلف نیست، از مصادیق تکلیف بما لا یطاق است. سپس خود شیخ در پاسخ گفته است که ظاهر ' ما لا یطاق ' این است که امتثال چنین تکلیفی به قصد امتثال امرش، در توان مکلف نیست، زیرا اگر مراد، صرف انجام فعل آن ـ بدون قصد امر ـ باشد، تکلیف به ما لا یطاق نیست.
مشهور اصولیون، قاعده قبح عقاب بلا بیان را از مصادیق دلیل عقلی شمرده‌اند، ولی برخی همانند مؤلف کتاب ' انوار الاصول ' و صاحب کتاب ' تحریرات فی الاصول ' آن را در ردیف ادله عقلایی آورده‌اند.
منابع
- کفایة الاصول : صفحه 390
- منهاج الاصول جلد 4 : صفحه (94-95)
- فرائد الاصول جلد 1 : صفحه 335
- ایضاح الکفایة جلد 4 : صفحه 473
- انوار الاصول جلد 3 : صفحه 57
- جلد 3 : صفحه 372
- الموجز فی اصول الفقه : صفحه (320-322)
- فرهنگ نامه اصول فقه
اصطلاح‌نامه
اعم
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه ادله برائت عقلی به زیرصفحه ادله برائت عقلی/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- جلد 3 : صفحه 372
- اصطلاحات الاصول : صفحه 48
- الاصول العامة للفقه المقارن : صفحه 513
- الموجز فی اصول الفقه : صفحه (320-322)
- انوار الاصول جلد 3 : صفحه 57
- ایضاح الکفایة جلد 4 : صفحه 473
- بحوث فی علم الاصول جلد 5 : صفحه 23
- تسدید الاصول جلد 2 : صفحه 154
- فرائد الاصول جلد 1 : صفحه 335
- کفایة الاصول : صفحه 390
- مصباح الاصول جلد 2 : صفحه 283
- منهاج الاصول جلد 4 : صفحه (94-95)
- نهایة الافکار جلد 3 : صفحه 235