قاعده نفی عسر و حرج ( اصول فقه )

توضیح مفهومی

قاعده نفی عسر و حرج ( اصول فقه ) : سقوط تکلیف شاقِّ غیر قابل تحمّل به حسب عادت

قاعده نفی عسر و حرج، از قواعد فقهی بوده و به این معنا است که هرگاه تکلیفی دارای مشقت و دشواری شدیدی باشد که تحمل آن عادتاً برای مکلف سخت است، آن تکلیف ساقط می‌گردد.

بنابراین، غسل کردن در سرمای شدید یا روزه ماه رمضان در حق مریض یا پیر در صورتی که از تحمل عادی آن‌ها فراتر باشد، واجب نیست.

توضیح:

' حرج ' در لغت به معنای ضیق، محدودیت و در تنگنا قرار گرفتن است و ' عسر ' نیز در لغت به معنای سختی و دشواری، مقابل ' یسر ' به معنای آسانی و راحتی، است. به نظر مرحوم ' نراقی ' حرج، شدیدتر از عسر است و نسبت میان آن دو، عموم و خصوص مطلق است؛ یعنی هر حرجی عسر است ولی هر عسری حرج نیست.

درباره حد و اندازه مشقتی که باعث سقوط تکلیف می‌گردد، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد؛ برخی اعتقاد دارند عسر و حرج باید ' شدید ' باشد، برخی برای آن قید ' فاحش ' و برخی دیگر قید ' عادتاً غیر قابل تحمل ' را ذکر کرده‌اند.

از سخنان مرحوم ' صاحب جواهر ' بر می‌آید که ملاک، عسر و حرجی است که شدید و عادتاً غیر قابل تحمل باشد.

نکته اول:

عسر و حرج درجات متفاوتی دارد:

گاهی کار آن چنان دشوار می‌شود که انجام آن نامقدور می‌گردد؛ این گونه موارد، در زیر عنوان ' تکلیف مالایطاق ' و غیر مقدور قرار گرفته و از تحت قاعده ' لا حرج ' بیرون می‌آید.

گاهی کاری غیر مقدور نیست، ولی انجام آن، موجب اختلال نظام جامعه می‌گردد، مانند این که فردی برای قصاص از دیگری بدون مراجعه به مراجع صالح قضایی شخصاً اقدام کند، که این نیز از تحت قاعده ' لا حرج ' خارج است.

گاهی کاری مقدور است و موجب به هم ریختن نظام هم نیست، ولی موجب ضرر و زیان می‌شود؛ این گونه کارها مشمول قاعده ' لاضرر ' می‌باشد.

گاهی کاری مقدور، ولی دشوار و دارای مشقت زیاد است، به گونه‌ای که از نظر عرف قابل تحمل نیست؛ این مورد تحت قاعده ' لاحرج ' قرار می‌گیرد.

نکته دوم:

به تعدادی از آیات و روایات، برای اثبات این قاعده استدلال شده است:

1. ' جاهدوا فی الله حق جهاده هو اجتباکم و ما جعل علیکم فی الدین من حرج…؛ در راه خدا کوشش فراوان و شایسته به کار ببندید، خداوند شما را برگزید و در احکام دین، حکم حرجی بر شما مقرر ننمود '.

2. ' ما یرید الله لیجعل علیکم من حرج؛ خداوند اراده قرار دادن حرج را بر شما ننموده است '.

3. ' یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر؛ خداوند بر شما آسانی را اراده کرده است نه سختی را ' .

4. روایت ابوبصیر از امام صادق (ع) که حضرت در جواب پرسشی درباره چگونگی استفاده از برکه‌ای که آب زیادی در آن جمع شده است و پلیدی هایی در آن ریخته شده است، فرمود: '… اخرج الماء بیدک ثم توضأ، فان الدین لیس بمضیق، فان الله یقول: ما جعل علیکم فی الدین من حرج؛ سطح آب را با دست باز کن، آب را بیرون بیاورد و وضو بگیر، زیرا اسلام سخت نمی‌گیرد و خداوند می‌فرماید: در دین حرجی بر شما قرار داده نشده است '.

نکته سوم:

در این که عسر و حرج، شخصی است یا نوعی، اختلاف وجود دارد؛ بیشتر صاحب نظران برآن‌اند که ملاک، عسر و حرج شخصی (عسر و حرجی که شخص خاص نتواند آن را تحمل کند) است، نه عسر و حرج نوعی (عسر و حرجی که نوع مردم نتوانند آن را تحمل کنند).

منابع

1. عوائد الایام : صفحه 57
2. الفروق المهمة فی الاصول الفقهیة : صفحه 137
3. منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة جلد 4 : صفحه 587
4. مقالات اصولی : صفحه 86
5. انوار الاصول جلد 2 : صفحه 477
6. القواعد الفقهیة جلد 1 : صفحه 159
7. انوار الاصول جلد 1 : صفحه 342
8. اصطلاحات الاصول : صفحه 212
9. فرهنگ معارف اسلامی جلد 3 : صفحه 489
10. فرهنگ نامه اصول فقه

اصطلاح‌نامه

مترادفات

از واژه «قاعده نفی عسر و حرج ( اصول فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

قاعده عسر و حرج، قاعده لاحرج، قاعده نفی حرج

اعم

قواعد فقهی ( اصول فقه )

وابسته

احتیاط تام، اِجزا، قاعده لاضرر ( اصول فقه )، قاعده میسور ( اصول فقه )

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه قاعده نفی عسر و حرج ( اصول فقه ) به زیرصفحه قاعده نفی عسر و حرج ( اصول فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• اجود التقریرات جلد 2 : صفحه 132، 134
• اصطلاحات الاصول : صفحه 212، 213، 214
• الاصول العامة للفقه المقارن : صفحه 663
• الفروق المهمة فی الاصول الفقهیة : صفحه 137
• القرآن الکریم سوره 2 ، آیه 158
• القرآن الکریم سوره 22 ، آیه 77
• القرآن الکریم سوره 5 ، آیه 6، 9
• القواعد الفقهیة جلد 1 : صفحه 159
• المحکم فی اصول الفقه جلد 3 : صفحه 309، 311، 316
• المحکم فی اصول الفقه جلد 4 : صفحه 327
• انوار الاصول جلد 1 : صفحه 342
• انوار الاصول جلد 2 : صفحه 477
• تهذیب الاصول جلد 2 : صفحه 155
• حقایق الاصول جلد 2 : صفحه 161
• علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید : صفحه 242، 341، 345
• عوائد الایام : صفحه 57
• فرائد الاصول جلد 1 : صفحه 182، 196، 338
• فرائد الاصول جلد 2 : صفحه 430، 538
• فرهنگ معارف اسلامی جلد 3 : صفحه 489
• فوائد الاصول جلد 3 : صفحه 249، 255، 263
• کفایة الاصول : صفحه 358، 363
• مقالات اصولی : صفحه 86
• منتقی الاصول جلد 1 : صفحه 30
• منتقی الاصول جلد 2 : صفحه 69
• منتقی الاصول جلد 4 : صفحه 340، 343، 345، 347، 348
• منتقی الاصول جلد 5 : صفحه 468
• منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة جلد 4 : صفحه 587
• نهایة الاصول : صفحه 550