مکر ( فقه )
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
حیله
حیله: چاره اندیشی ویژه جهت رسیدن به مقصود/ نیرنگ، فریب و خدعه.
غرض از حیله به معنای نخست، توصل جستن به اسباب دارای آثار شرعی برای اسقاط چیزی است، مانند بهکارگیری حیله در ربا) ر ربا (به منظور فرار از آن؛ در حالی که بدون اِعمال آن، شخص به ربا مبتلا میشود. از آن در بسیاری از ابواب، از جمله تجارت، نکاح و طلاق سخن گفتهاند.
حکم: حیله به لحاظ تکلیفی به دو قسم جایز و حرام تقسیم میشود. حیله جایز عبارت است از دست یازیدن به وسیلهای مباح در شرع برای رسیدن به امری مباح. در مقابل آن حیله حرام قرار دارد که
عبارت است از توصل به ابزاری ممنوع از نظر شرع برای دستیابی به امری مباح. 1
از لحاظ حکم وضعی تفاوتی بین حیله جایز و حرام نیست؛ از این رو، در حیله حرام هرچند حیله گر مرتکب گناه میشود، لیکن اثر حیله جایز را دارد. 2 البته بعضی حیلهها باطل است و اثری بر آنها مترتب نیست، همچون حیلهای که نافی غرض اصل مشروعیت حکمی باشد، مانند اینکه شخصی که ده هزار تومان خمس یا زکات بر ذمّه دارد، کالایی را که ارزش آن هزار تومان است به ده هزار تومان به فقیر مستحق خمس یا زکات بفروشد و بهای آن را بابت ده هزار تومان بدهی بر ذمّه حساب کند. 3
حیله جایز: مصادیق حلیه جایز در فقه فراوان است، از جمله:
1. در معامله دو کالای همجنس برای فرار از ربا راههایی ذکر شده است، یک راه این است که هر یک از دو طرف کالای خود را به دیگری قرض دهد و سپس ذمّه او را بری کند) ر ابراء (بدون آنکه در قرض شرط شده باشد.
2. برای اسقاط حق شفعه، شریک سهم خود را به خیلی بیشتر از قیمت متعارف آن به خریدار میفروشد، سپس بخشی از آن را از خریدار دریافت و باقی مانده را ابراء میکند. در این صورت، اعمال حق شفعه توسط شریک) شفیع (منوط به پرداختن بهای تعیین شده در عقد است و به جهت فزونی آن، شفیع از اعمال حق شفعه صرف نظر میکند. 4
3. فروختن برده فراریای که هیچ یک از خریدار و فروشنده توان گرفتن او را ندارند صحیح نیست، مگر آنکه او را با کالایی دیگر که خرید و فروش آن به تنهایی صحیح باشد ضمیمه کنند. 5
4. هرگاه چند مرد بخواهند زنی را متعه کنند، برخی گفتهاند: نفر اوّل او را متعه میکند و پس از دخول، مدت را به او میبخشد. سپس دوباره او را متعه میکند و بدون دخول مدت را میبخشد. در این صورت نفر دوم بلافاصله میتواند او را به عقد موقت خود در آورد، بدون آنکه نیاز باشد زن عدّه نگه دارد و نفر دوم همان کار را میکند که نفر اوّل کرده است و همین طور
سایر افراد. قائلان به این قول علّت آن را چنین بیان کردهاند که متعه بار دوم بدون دخول بوده است و جدایی غیر مسبوق به دخول عدّه ندارد. لیکن در مقابل، برخی آن را نپذیرفته و این حیله را باطل دانستهاند. 6
5. برای عدم حصول محرمیت با رضاع، زن شیرده دیگری در اثنای شیر خوردن کودک از زن اوّل، او را شیر میدهد7) ر رضاع (.
6. برای اینکه معامله لازم و خیار مجلس) ر خیار مجلس (ساقط گردد، یکی از دو طرف پس از معامله بلافاصله از مجلس بیرون میرود. 8
7. هرگاه کسی مدّعی طلبی از دیگری باشد که قبلاً بدهکار به او پرداخت کرده یا وی ذمّه بدهکار را بری کرده است؛ امّا بدهکار بیم دارد که اگر ادعای ابراء یا پرداخت آن را بکند، به جهت نداشتن بیّنه) ر بیّنه (برآن، قسم متوجه مدّعی گردد و در نتیجه به نفع او حکم شود، بدهکار میتواند اصل طلب را انکار کند و بر آن قسم بخورد، به شرط آنکه توریه) ر توریه (کند تا دروغ نگفته باشد. 9
8. از راههای حصول محرمیّت این است که مردی پسر نابالغ خود را به طور موقّت به عقد زنی در آورد، یا دختر نابالغ خویش را به طور موقّت به عقد مردی در آورد. در صورت نخست، میان آن زن و پدر کودک و در صورت دوم، میان آن مرد و مادر و همچنین مادر بزرگ آن کودک محرمیّت حاصل میگردد. البته برخی چنین عقدی را صحیح ندانستهاند. 10
9. گرفتن مبلغی اضافه بر بهای کالا از خریدار به جهت تأخیر انداختن زمان پرداخت بهای آن، ربا و حرام است؛ لیکن برای فرار از ربا جایز است فروشنده کالایی دیگر به خریدار بفروشد و آن زیادی را با شرط تأخیر در پرداخت بهای کالای اوّل تا مدتی معین، در بهای آن کالا قرار دهد. 11
حیله حرام
1. چنانچه زنی از شوهرش متنفر باشد و به قصد بطلان عقد ازدواجشان مرتد) ر ارتداد (گردد، در صورتی که
ارتداد قبل از دخول باشد، عقد باطل و جدایی محقق میشود؛ اما اگر ارتداد بعد از دخول صورت گیرد، جدایی منوط به پایان یافتن عدّه قبل از توبه است. برخی در بطلان عقد به سبب ارتداد صوری بدون تحقق آن در واقع و اعتقاد اشکال کردهاند. 12
2. هرگاه زنی برای جلوگیری از ازدواج شوهرش با زنی معیّن، پسرش را وادار به زنا با آن زن کند، بنابر قول به نشر حرمت به زنا، زن یاد شده بر آن مرد حرام میگردد و او نمیتواند با آن زن ازدواج کند13) ر نشر حرمت (.
از حیله به معنای دوم در بابهایی نظیر جهاد، تجارت، شهادات و حدود سخن گفتهاند.
حکم: فریب دادن مسلمان حرام است. 14 خدعه در جنگ جایز است. 15
قاعده غرور: از قواعد مشهور فقهی قاعده غرور است؛ بدین معنا که کسی که فریب خورده و بر اثر آن متحمل خساراتی شده، برای جبران زیانهای وارد شده، به فریب دهنده مراجعه میکند و بر فریب دهنده واجب است خسارات وارد شده را جبران نماید16) ر قاعده غرور (.
حیله در شهادت: هرگاه گواهان با شهادت دروغ خود حاکم را فریب دهند، به گونهای که منجرّ به صدور حکم اشتباهی از سوی حاکم گردد، در صورت ثبوت آن نزد حاکم، حکم نقض میشود و خساراتی که از ناحیه شهادتِ باطل پدید آمده بر عهده شهود است. اگر خسارت مالی باشد باید آن را جبران کنند، ضمن آنکه تعزیر) ر تعزیر (میگردند و در میان مردم گردانده میشوند تا همگان آنان را بشناسند، و چنانچه خسارت جانی یا قطع عضوی باشد، قصاص میشوند17) ر شهادت (.
حیله در گرفتن مال دیگری: اگر کسی با حیله مال دیگری را به چنگ آورد، مانند اینکه با جعل سند از طرف کسی اموال او را تصاحب کند، حدّ سرقت) قطع انگشتان دست (بر او جاری نمیشود، بلکه تعزیر میگردد. 18
1. الخلاف 2 492 /4. شرائع الاسلام 596 /3؛ ارشاد الأذهان 3 46 /2. الحدائق الناضرة 376 /25 و 379 - 378؛ جواهر الکلام 4 202 /32.
جامع المقاصد 5 443 /6. جواهر الکلام 6 397 - 393 /22. الحدائق الناضرة 7 383 - 379 /25. الانوار اللوامع 9 534. 8 534 - 533 /14. الحدائق الناضرة 387 /25؛ جواهر الکلام 10 204 /32. الدرر النجفیة 11 207 - 205 /3. جواهر الکلام 12 121 - 120 /23. مسالک الافهام 204 /9؛ الحدائق الناضرة 379 /25؛ الانوار اللوامع 13 536 /14. شرائع الاسلام 14 596 /3. حاشیة مجمع الفائدة 15 35 - 34. قواعدالاحکام 487 /1؛ جواهرالکلام16 79 /21. القواعد الفقهیة) مکارم (17 293 - 281 /2. الروضة البهیة 159 - 158 /3؛ تحریر الوسیلة 18 454 /2. الروضة البهیة 304 /9.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 3 : صفحه 403
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «مکر ( فقه )» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
- اغترار ( فقه )، تزویر ( فقه )، حیله ( خدعه )، خداع، خدعه ( فقه )، خدیعه ( فقه )، فریب ( فقه )، نیرنگ ( فقه )
اعم
اخص
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه مکر ( فقه ) به زیرصفحه مکر ( فقه )/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید. == منابع ==%D9%85%DA%A9%D8%B1