راه
از دانشنامه علوم اسلامی
بر روی "◄" کلیک کنید)
توضیح مفهومی
راه
راه: مسیر آمد و شد.
عمده احکام آن در باب احیاء موات آمده است؛ لیکن از آن به مناسبت در بابهای طهارت، صلات، زکات، حج، تجارت و صلح نیز سخن گفتهاند.
اقسام: راه دو گونه است: نافذ و غیر نافذ. مراد از راه نافذ راه عمومیای است که به راههای دیگر یا زمین مباح منتهی میگردد؛ بدین معنا که از یک سمت آن داخل و از سمت دیگر به راهی دیگر یا زمینی مباح خارج میشود. مراد از راه غیر نافذ راه بن بست 1 (---> بن بست) است. موضوع سخن در این مقاله نوع اوّل است.
حکم: راه از مشترکات (---> مشترکات) است که عموم مردم در استفاده از آن یکسانند و کسی نمیتواند در آن تصرفی کند که با عبور و مرور منافات داشته باشد. 2
چگونگی پیدایی: تحقق راه عمومی با یکی از امور زیر است:
1. فزونی عبور و مرور مردم و >
37
> کاروانها در زمین موات (---> زمین موات) مانند راههایی که در بیابانها پدید میآید.
2. کسی ملک خویش را برای آمد و شدِ عموم قرار دهد و تعدادی نیز در آن رفت و آمد کرده باشند. در این صورت، مالک نمیتواند از نظر خود برگردد و در آن تصرّف کند.
3. تعدادی از مردم زمین مواتی را جهت سکونت احیا کنند و در آن، راههایی برای رفت و آمد قرار دهند. 3
حریم راه: راه عمومی در زمین موات دارای حریم است؛ بدین معنا که در شرع مقدس عرض آن محدود به حدّی معیّن است و احیای آن تا جایی که موجب کم عرض شدن راه شود جایز نیست. در اینکه این حد پنج ذراع (---> ذراع) است یا هفت ذراع اختلاف است 4 (---> احیاء موات) .
برخی گفتهاند: حدّ یاد شده حقیقی و برای همه زمانها ثابت نیست، بلکه بر حسب نیاز عصر صدور روایات بوده است؛ در نتیجه محدوده آن در زمانهای مختلف بر حسب نیاز متفاوت است. بنابر این، در صورت نیاز به عرض بیشتر برای عبور و مرور، رعایت آن واجب است. 5
چنانچه بر اثر آمد و شد مردم، بخشی از زمین موات واقع بین املاک دیگران، تبدیل به راه گردد حریمی برای آن راه نیست؛ از این رو، در صورت کمتر بودن عرض آن از حدّ یاد شده، بر صاحبان املاک مجاور توسعه آن واجب نیست؛ هرچند رهگذران در مشقت قرار گیرند. 6
تصرف در راه: راه برای همه، و استفاده از آن برای همگان جایز است، مگر استفادهای که برای رهگذران زیان آور باشد. 7 از این رو، تصرف در راه به مثل پهن کردن بساط کار در آن، چنانچه موجب تنگی راه و مشقّت عبور و مرور گردد جایز نیست؛ لیکن تصرّفاتی که در راستای مصلحت عابران است، از قبیل کاشتن درخت در حاشیه راه یا کندن چاه جهت آبهای اضافی و مانند آن اشکالی ندارد. 8
کسی که برای استراحت یا غیر آن در قسمتی از راه نشسته، تا وقتی که آن جا
38
را ترک نکرده، دیگری حق ندارد مزاحم او شود؛ لیکن با ترک محل، حقش ساقط میگردد و تصرف دیگری در آن محل جایز است، مگر آنکه اوّلی برای کاری نشسته باشد و قبل از اتمام کار، به جهتی و به قصد بازگشت در همان روز، آن جا را ترک کند، که در این صورت با وجود اثاثی از او در آن مکان، حقش محفوظ است و بدون آن حقش ساقط میگردد. 9 برخی، در سقوط حق اشکال کرده و احتیاط را لازم دانستهاند. 10
تصرف در فضای راه به احداث بالکن و گشودن در و پنجره خانه به آن و گذاشتن ناودان به سمت آن در صورت زیان نداشتن برای رهگذران و نیز استفاده از سطح زیر زمین راه در صورت محکم کاری سقف آن و خطر نداشتن برای عابران، جایز است. 11
راهی که عرض آن بیشتر از پنج یا هفت ذراع است، در صورتی که پیش از آن، ملک کسی بوده و وی آن را راه قرار داده، تصرف در افزون بر پنج یا هفت ذراع به احیا جایز نیست؛ لیکن اگر مسبوق به ملکیت نبوده، در اینکه احیای مازاد بر حریم جایز است یا نه، اختلاف است. 12
راه متروک، از حکم راه خارج و احیای آن جایز است. 13 برخی گفتهاند در صورتی که در آینده امید به عبور و مرور از آن برود، از حکم راه خارج نمیشود و در نتیجه احیای آن جایز نیست؛ لیکن اگر مردم برای آمد و شد راهی دیگر برگزیده و از آن راه برای همیشه اعراض کرده باشند، احیای آن جایز است. 14 برخی، در جواز احیای راه متروک، در صورت داشتن پیشینه ملکیت، اشکال کردهاند. 15
احکام: تخلّی (---> تخلّی) در راه عمومی 16 و نیز نمازگزاردن در میان راه مکروه است؛ لیکن در دو طرف آن کراهت ندارد. 17 فرود آمدن مسافر در آخر شب در جاده برای استراحت 18 و نیز آمد و شد در راه شلوغ مکروه است. 19 از مصارف سهم سبیل اللَّه (---> سبیل اللَّه) از زکات، احداث راه و تعمیر و نگهداری آن است. 20
39
وجوب حج مشروط به استطاعت، و تحقق آن نیز منوط به اموری از جمله امنیت داشتن راه و بی خطر بودن آن است 21 (---> استطاعت) .
کسی که با تعدّی و تجاوز و کشیدن سلاح، راه را بر مردم ناامن میکند، محارب به شمار میرود و حدّ محاربه (---> محاربه) بر او جاری میگردد. 22
اگر کسی زمینی را بفروشد که ملکش از همه اطراف بر آن احاطه داشته باشد، در صورتی که آمد و شد به آن زمین از یک طرف معین شرط شود، معامله صحیح است؛ اما اگر رفت و آمد از یک جهت نامعیّن شرط شود، معامله باطل است.
اگر فروشنده به خریدار بگوید: این زمین را با همه حقوق آن به تو فروختم، معامله صحیح است و برای خریدار حق عبور و مرور به آن زمین از چهار طرف ثابت میشود؛ 23 هرچند برخی در این فرض احتمال بطلان معامله را دادهاند. 24
اگر هنگام معامله ملکی نامی از راه آن برده نشده و معامله از این جهت مطلق باشد، به گفته برخی، در این فرض نیز حق آمد و شد به آن ملک، از همه جهات برای خریدار ثابت است. اما اگر هنگام معامله، حق رفت و آمد از همه جهات از خریدار سلب شده باشد، در صحت یا بطلان معامله دو احتمال داده شده است. 25
1. منهاج الصالحین (خویی) 2/ 160
2. جواهر الکلام 38/ 76- 77
3. منهاج الصالحین (خویی) 2/ 161- 162؛ مهذب الأحکام 23/ 266- 267
4. جواهر الکلام 38/ 36- 38
5. مسالک الأفهام 12/ 409؛ مهذب الأحکام 23/ 267- 269
6. مهذب الأحکام 23/ 267
7. جواهر الکلام 38/ 76- 77
8. تحریر الوسیلة 2/ 209
9. تحریر الأحکام 4/ 502؛ جواهر الکلام 38/ 84- 85
10. منهاج الصالحین (خویی) 2/ 161؛ هدایة العباد (گلپایگانی) 2/ 278؛ مهذب الأحکام 23/ 261- 262
11. جواهر الکلام 26/ 243- 246؛ تحریر الوسیلة 2/ 210
12. جواهرالکلام 38/ 39؛ تحریر الوسیلة 2/ 213؛ منهاج الصالحین (خویی) 2/ 163
13. جواهر الکلام 38/ 39؛ منهاج الصالحین (خویی) 2/ 162؛ مهذب الأحکام 23/ 270
14. مسالک الأفهام 12/ 410
15. تحریر الوسیلة 2/ 213
16. جواهرالکلام 2/ 59
17. 8/ 370
18. العروة الوثقی 4/ 334
19. مهذب الأحکام 23/ 300
20. العروة الوثقی 4/ 120- 121
21. 416؛ جواهر الکلام 17/ 280- 281
22. الخلاف 5/ 458
23. مفتاح الکرامة 8/ 482- 483
24. الدروس الشرعیة 3/ 202
25. تذکرة الفقهاء 10/ 89؛ جامع المقاصد 4/ 105- 106.
منابع
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 4 : صفحه 36
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «راه» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
اخص
وابسته
- آمیزش در راه، اقرار برای راه، امنیت راه، تعمیر راه، تعیین راه، حریم راه، شفعه در راه، صلح بر حق راه، طهارت گل راه، گوشت رها شده، مقدار راه، منافع مشترک، نماز در راه
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه راه به زیرصفحه راه/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة جلد 7 : صفحه 181
- الموسوعة الفقهیة (الکویتیة) جلد 28 : صفحه 345
- تحریرالوسیله جلد 2 : صفحه 209
- ترجمه تحریرالوسیله جلد 3 : صفحه 371
- جواهرالکلام فی شرح الشرایع الاسلام جلد 38 : صفحه 76
- شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام جلد 3 : صفحه 276
- فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (ع) جلد 4 : صفحه 36
- مبسوط در ترمینولوژی حقوق جلد 1 : صفحه 2020
- مبسوط در ترمینولوژی حقوق جلد 3 : صفحه 2020
- مبسوط در ترمینولوژی حقوق جلد 3 جزء 20 : صفحه 20
- مسالک الافهام الی تنقیح شرائع الاسلام جلد 12 : صفحه 428
- مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة جلد 14 : صفحه 531
- مهذب الاحکام جلد 23 : صفحه 256