جنون ( فقه )

1. رفع تکلیف: عاقل بودن از شرایط عمومی تکلیف است)ر عقل(؛ از این رو، دیوانه تکلیف ندارد و بر افعال او اثری مترتّب نیست1)ر تکلیف(. بنابر این، عبادات دیوانه و نیز هر فعلی که ترتّب اثر شرعی بر آن منوط به قصد فاعل است، مانند عقود)ر عقد( و ایقاعات)ر ایقاع( از دیوانه صحیح نخواهد بود؛ لیکن افعالی که بدون قصد و اراده فاعل، اثر شرعی دارند، اگر از دیوانه سرزند، دارای اثر است، مانند طهارت حاصل از شستن چیز نجس و جنابت مترتّب بر آمیزش.2

بازداشتن دیوانه از ارتکاب محرّمات، بر دیگران واجب نیست، مگر محرّماتی که شارع، راضی به تحقق آنها در خارج نیست، مانند زنا، لواط و قتل.3

قضای عبادات فوت شده از دیوانه در زمان دیوانگی، پس از عاقل شدن بر او واجب نیست، مگر آنکه قبل از دیوانگی بر او واجب شده و وی آنها را تا زمان دیوانگی انجام نداده باشد، مانند نمازی که هنگام عاقل بودن بر او واجب شده، لیکن وی آن را به جا نیاورده است، یا برای حج مستطیع شده، لیکن حج نگزارده است. در این موارد، قضای نماز و به جا آوردن حج، پس از عاقل شدن بر او واجب می‏شود.4

2. محجور بودن: دیوانگی از اسباب ثبوت حَجْر)ر حجر( است؛ از این رو، دیوانه از هر نوع تصرفی در مالش ممنوع است و در صورت تصرّف، به فروختن، اجاره دادن و مانند آن، اثری بر آن مترتّب نیست.5

3. ولایت بر دیوانه: پدر و جدّ پدری بر اموال دیوانه ولایت دارند. این ولایت با نبود آنان، برای وصیّ و با نبود وصیّ برای حاکم شرع و با نبود حاکم شرع، بنابر تصریح برخی، برای هر شخص مطمئن و امینِ واجد شرایط لازم، ثابت است. اگر دیوانگی پس از بلوغ)ر بلوغ( عارض گردد، در اینکه پدر و جدّ پدری بر دیوانه ولایت دارند یا تنها حاکم شرع، اختلاف است.6

4. اسلام و کفر: دیوانه از حیث اسلام و کفر تابع پدر و مادر خویش است. از

این رو، اگر والدین یا یکی از آن دو، مسلمان باشند، فرزند دیوانه آنان نیز محکوم به اسلام است و اگر هر دو کافر باشند، وی نیز بنابر مشهور محکوم به کفر است، هرچند دیوانگی‏اش تا پس از بلوغ استمرار داشته باشد؛ لیکن کسی که پس از بلوغ مسلمان یا کافر شده و سپس دیوانه گشته است، در صورت اوّل محکوم به اسلام و درصورت دوم محکوم به کفر است.7

دیگر احکام: جز احکام یاد شده احکام دیگری بر دیوانگی مترتّب است، از جمله:

عاقل بودن از شرایط مرجع تقلید است؛ لیکن در اینکه عقل، تنها در حال استنباط احکام شرط است یا در آن حال و در تمامی دوران عمل به فتوای وی، اختلاف است. همچنین نسبت به مرجع تقلیدی که دیوانگی‏اش ادواری است، اختلاف است که در زمان عاقل بودن وی تقلید از او جایز است یا نه.8

نگاه کردن به عورت دیوانه حرام و پوشاندن عورت از دید وی در صورت ممیّز بودن )قوّه تشخیص بین عورت و غیر آن( واجب است)ر پوشش(.9 جلوگیری از ورود دیوانه به مسجد مستحب است.10 بنابر مشهور، بیرون کردن زکات از مال دیوانه واجب نیست؛ لیکن اگر ولیّ او با مال دیوانه تجارت کند، اخراج زکات مال التجاره)ر مال التجاره( بر ولیّ مستحب است. آیا حکم یاد شده )عدم وجوب زکات( اختصاص به دیوانه اطباقی دارد یا دیوانه ادواری را نیز دربر می‏گیرد؟ مسئله اختلافی است.11

در اینکه حج دادن دیوانه مشروع و مستحب است یا نه، اختلاف است. بنابر قول دوم، حج دادن وی به قصد رجاءِ مطلوبیت اشکال ندارد؛12 امّا چنانچه وی مرتکب عملی گردد که کفّاره دارد ولیّ باید کفّاره را از مال خود بپردازد13)ر احجاج(.

بنابر قول به مشروع بودن حج دیوانه، اگر وی قبل از وقوف به مشعر)ر مشعر( عاقل شود، بنابر مشهور، حجش صحیح است و از حَجّة الاسلام کفایت می‏کند.14

کشتن دیوانگان در جنگ با کفّار جز در مواقع ضرور جایز نیست.15 از دیوانه اطباقی اهل کتاب، جزیه)ر جزیه( دریافت نمی‏گردد.16 در وجوب جزیه بر

دیوانه ادواری اختلاف است؛ لیکن اگر زمان خردمندی‏اش یک سال به طول انجامد، جزیه بر او واجب است، هرچند پس از آن دیوانه گردد.17

از مستثنیات حرمت غیبت)ر غیبت( غیبت از دیوانه است؛ بنابر این، ذکر عیوب وی جایز است.18

دیوانگی از عیوب مجوّز فسخ عقد نکاح است. دیوانگی شوهر موجب ثبوت حقّ فسخ عقد برای همسر او است؛ خواه قبل از عقد دیوانه بوده و زن نمی‏دانسته و یا دیوانگی پس از عقد عارض شده باشد؛19 لیکن دیوانگی زوجه تنها در صورتی موجب ثبوت حقّ فسخ برای زوج است که قبل از عقد بوده و زوج به آن جاهل باشد. در عروض دیوانگی برای زن پس از عقد، بنابر مشهور، شوهر حقّ فسخ ندارد. در این صورت تنها می‏تواند او را طلاق دهد.20 برخی قدما در خصوص دیوانگی عارض بر زوج پس از عقد گفته‏اند: شرط ثبوت خیار فسخ، آن است که زوج اوقات نماز را تشخیص ندهد. در غیر این صورت زوجه حقّ خیار فسخ ندارد.21

از شرایط ذابح)ر ذبح( و نحر کننده حیوان)ر نحر( عاقل بودن است؛ از این رو، ذبح یا نحر حیوان توسط دیوانه صحیح نیست.22

در تسرّی احکام لقیط)ر لقیط( بر دیوانه گم شده اختلاف است.23

هرگاه بیّنه)ر بیّنه( بر ثبوت دینی بر ذمّه دیوانه شهادت دهد، در اینکه پذیرش آن منوط به قسم خوردن شهود است یا نه، اختلاف است.24

بر زن دیوانه و نیز بنابر مشهور، مرد دیوانه‏ای که مرتکب یکی از محرّمات موجب حد، مثل زنا شده‏اند، حد جاری نمی‏شود؛25 لیکن حد از دیوانه‏ای که در زمان خردمندی مرتکب عمل یاد شده گشته و سپس دیوانه شده، ساقط نمی‏گردد.26

از شرایط ثبوت قصاص، عاقل بودن جانی است. از این رو، قاتل دیوانه قصاص نمی‏شود؛ بلکه عاقله او)ر عاقله( دیه مقتول را می‏پردازد. البته اگر قاتل در زمان ارتکاب قتل عاقل بوده و سپس دیوانه شده است، قصاص می‏شود.27

اگر عاقلی دیوانه‏ای را بکشد، قصاص نمی‏شود؛ لیکن در صورت عمد یا شبه

عمد بودن قتل، دیه بر عهده خود او، و در قتل خطا بر عهده عاقله او است.

البته اگر عاقل در دفاع از خود در برابر تهاجم دیوانه چاره‏ای جز کشتن او نداشته باشد، بنابر مشهور، خون مهاجم هدر و ذمّه مدافع بری از دیه است.28 برخی گفته‏اند: دیه مقتول در این فرض از بیت المال پرداخت می‏شود.29

1. بحوث فی الفقه )صلاة الجماعة(/ 2 = 207. فرائد الاصول 126 /3 ؛ مصباح الفقاهة 234 /3 و 3 = 264 - 261. العروة الوثقی 312 /1 ؛ التنقیح )الطهارة( 4 = 379 - 378/3. جواهرالکلام 3 - 2/13 ؛ العروة الوثقی 5 = 537 /4 . جامع المدارک 446 /3 ؛ تذکرة الفقهاء 13 - 12 /10 ؛ غایة الآمال 328 /2 ؛ جواهر الکلام 6 = 4 /26 . جواهر الکلام 7 = 104 - 101 /26. الحدائق الناضرة 197 /5 ؛ جواهر الکلام 183 /38 44 /6 و 25 /39 ؛ مستمسک العروة 8 = 69 /4 . مستمسک العروة 42/1 ؛ الإجتهاد و التقلید )صدر(/ 9 = 105. جواهر الکلام 236 - 235 229 /17 .12 = 30 - 28 /15 .11 = 111 /14 .10 = 5 - 4 /2 ؛ مصباح الهدی 252 /11 ؛ مستمسک العروة 13 = 21 - 19 /10. جواهر الکلام 235 /17 و 236 .16 = 73 /21 .15 = 229/17 .14 = 440 /20 و 322 - 318 /30 .19 = 70 /22 .18 = 244 - 243 .17 = 242 ؛ مسالک الافهام 20 = 102 - 101 /8. جواهرالکلام 21 = 342 - 341/30. المقنعة/ 520 ؛ کتاب السرائر 22 = 611 /2. جواهر الکلام 25 = 201 /40 .24 = 148 /38 .23 = 97 /36. مبانی تکملة المنهاج 26 = 171 - 170 /1. جواهر الکلام 29 = 186 - 184 .28 = 179 - 177 /42 .27 = 342 /41. مبانی تکملة المنهاج 80 - 79 /2.