اسامی سوره حمد

توضیح مفهومی

اسامی سوره حمد : سایر اسامی ذکر شده در منابع دینی برای سوره حمد

نام‌های دیگر سوره حمد عبارتند از:

1. اساس: در سوره حمد از مفاهیمی محوری و جامع، همچون توحید- یعنی اساس و پایه دین- سخن به میان آمده است؛ به همین دلیل، آن را «اساس» نیز نامیده‌اند.

2. استعانت: استعانت از ریشه «عون» به معنای کمک و یاری خواستن است. نمازگزار و قاری قرآن با تلاوت آیه: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» تنها از خداوند استعانت می‌جوید. نام «استعانت» برای سوره حمد از همین آیه گرفته شده است.

3. استقامت: نمازگزار یا قاری قرآن در آیه 6 سوره حمد از خداوند هدایت به راه مستقیم و ثبوت قدم در این راه را طلب می‌کند. به این دلیل، سوره حمد را «استقامت» نیز نامیده‌اند.

4و5. ام‌الکتاب و ام‌القرآن: در باره وجه نامگذاری سوره حمد به این دو نام گفته‌اند: قرآن و نماز با سوره حمد آغاز می‌شود و «امّ» مبدأ و خاستگاه فرزند است. و نیز چون سوره حمد دربردارنده علوم و حکمت‌های قرآن است و در لغت «ام» به اصل و اساسی گفته می‌شود که چیزی از آن تکوین می‌یابد، سوره حمد را به نام‌های مذکور خوانده‌اند.

6. انعام: علت انتخاب نام «انعام» برای سوره حمد بیان نشده است. شاید به دلیل وجود واژه «نعمت» در آیه 7 این سوره «صِرَاطَ الَّذِینَ أَنعَمتَ عَلَیهِمْ غَیرِ المَغضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَ الضَّالِّینَ» باشد؛ ولی مهم‌تر از آن، تقاضای هدایت از خداوند سبحان است که هدایت، مهم‌ترین نعمت الهی و مطلب محوری آیات این سوره است.

7. تفویض: تفویض از ریشه «فوض» به معنای واگذاشتن کار به دیگری است. در این سوره، انسان با تلاوت آیه: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» کار خود را به خدا تفویض و واگذار کرده، تنها از او استعانت و کمک می‌جوید؛ به همین خاطر «تفویض» خوانده شده است.

8. تعلیم مسأله: چون آداب درخواست و سؤال از خدای متعالی و نحوه مناجات با خدا در این سوره بیان شده است، به آن «تعلیم مسأله» گفته‌اند.

9. ثناء: چون در این سوره، قاری و نمازگزار با تلاوت آیات: «الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ ** الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ ** مَالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» زبان به ثناگویی و سپاسگزاری از خداوند و بیان اوصاف او می‌گشاید، به آن «سوره ثناء» گفته‌اند.

10. حمد اُولی: پنج سوره قرآن با جمله «الحمدلله» آغاز شده و به «سور حامدات» یا «سور تحمید» معروفند. این سوره‌ها عبارت‌اند از: حمد؛ انعام؛ کهف؛ سبأ؛ فاطر. به سوره مبارکه حمد که نخستین و کوتاه‌ترین سور حامدات است سوره «حمد أولی» گفته‌اند.

11. حمد قصری؛ چون سوره «حمد» در میان سور حامدات، کوتاه‌ترین سوره است، «حمد قصری» نامیده شده است.

12. دعا: آن را «دعا» نامیده‌اند؛ چون هدایت به صراط مستقیم در قالب آیه دعایی: «اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ» از خدا درخواست شده است.

13. راقیه: «راقیه» اسم فاعل از ماده «رقی» و به معنای افسون کردن است. برخی گفته‌اند «راقیه» و «رقیه» به معنای تعویذ کننده و پناه دهنده است. قرائت سوره حمد باعث تعویذ و پناه جستن به ذات خداوند قادر، از شرور و آفات و… است؛ به همین مناسبت، سوره حمد را «سوره راقیه» گفته‌اند.

14. سبع المثانی: این سوره از هفت آیه تشکیل یافته و سبع به معنای هفت است. مثانی جمع مثنا و به معنای دوتاها است. سوره حمد در هر نماز واجب و مستحب دو بار خوانده می‌شود یا به روایتی دو بار نازل شده است (یک بار در مکه و یک بار در مدینه) . این سوره بر دو بخش است: یک بخش حمد الهی از طرف عبد و بخش دوم بخشش از خداوند بر بندگان. گاهی به کل قرآن نیز سبع‌المثانی می‌گویند.

15. سؤال: چون نمازگزار و قاری قرآن با جمله: «اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ» از خداوند سبحان هدایت در دین را مسئلت می‌کند، سوره حمد را «سوره سؤال» نیز نامیده‌اند.

16و17. شافی و شفاء؛ این نامگذاری برگرفته از حدیث پیامبر اکرم (ص) است که می‌فرماید: «فاتحة الکتاب شفاء من کلِّ داء؛ سوره حمد درمان هر دردی است».

18. شکر: پیام اصلی نخستین آیه «الْحَمْدُ للّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ» حمد و سپاس خداوند است. هر نوع سپاس از هر کسی صادر شود، از آنِ پروردگار جهانیان است و به او برمی‌گردد و جز او کسی شایسته حمد و ثنا نیست؛ از این رو، به سوره حمد «سوره شکر» نیز گفته‌اند.

19. صلاة: این نام از باب «تسمیة الشیء باسم لازمه» است. خداوند در حدیث قدسی فرموده است: «من صلاة (سوره حمد) را بین خویش و عبدم دو قسمت کرده‌ام؛ در بخشی خداوند با بنده و در بخشی دیگر، عبد با خدای خود سخن می‌گوید». در حدیث شریف آمده است: «لاصلاة إلّا بفاتحة الکتاب؛ صحت نماز متوقف بر قرائت سوره حمد است»؛ به این جهت به سوره حمد «سوره صلاة» نیز گفته‌اند.

20. فاتحة‌الکتاب یا فاتحة‌القرآن: «فاتحه» از ریشه «فتح» به معنای گشایش و گشودن، و «فاتحه» به معنای گشاینده و آغازگر است. علت نامگذاری سوره حمد به «فاتحة الکتاب» می‌تواند یکی از این وجوه باشد:

أ. قرآن کریم با این سوره آغاز می‌شود.

ب. آموزش قرآن از این سوره شروع می‌شود.

ج. نماز با این سوره آغاز می‌شود.

د. اولین سوره‌ای است که نازل شد.

هـ. اولین سوره‌ای است که در لوح محفوظ ثبت شده است.

و. واژه «حمد» آغازگر هر کلام و کتابی است.

21. قرآن عظیم: نسبت سوره فاتحه با جمیع قرآن (غیر از حمد) نسبت اجماع و تفصیل است؛ یعنی محتوا و مضامین اصلی قرآن در سوره حمد متجلی شده است؛ از این رو، آن را «قرآن عظیم» خوانده‌اند. رسول خدا (ص) فرمودند: «سوره حمد، ام‌القرآن و سبع‌المثانی و قرآن عظیم است».

22. کافیه: چون سوره حمد باید در نماز خوانده شود و هیچ سوره‌ای نمی‌تواند جایگزین آن شود، به آن «کافیه» گفته‌اند.

23. کنز: حضرت رسول (ص) می‌فرماید: «إنّ فاتحة الکتاب أشرف ما فی کنوز العرش؛ سوره حمد در گنجینه‌های عرش الهی باارزش‌ترین است»؛ لذا آن را «کنز» نیز گفته‌اند.

24. لازمه: درباره نامگذاری سوره حمد به سوره لازمه، دلیلی بیان نشده است. گویا به دلیل الزامی و واجب بودن تلاوت این سوره در همه نمازهای واجب و مستحب، به آن «لازمه» گفته‌اند.

25. مناجات: چون نمازگزار با خواندن آیه «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ» در سوره حمد با خدا راز و نیاز می‌کند، به آن «سوره مناجات» نیز می‌گویند.

26. نور: سوره حمد، روشنایی‌بخش دل‌ها و چراغ فروزان راه‌ها و نمایانگر راه راست و صراط مستقیم برای انسان‌ها است؛ از این رو، به «سوره نور» نیز شهرت یافته است.

27. وافیه: از آن‌جا که سوره حمد شامل همه معارف قرآن است و سخن خداوند با بنده و مناجات بنده با خدا در آن آمده است، به آن «وافیه» نیز می‌گویند.

28. هدایت: این نام برگرفته از آیه 6 سوره حمد است «اهدِنَا الصِّرَاطَ المُستَقِیمَ» که نمازگزار و قاری قرآن از درگاه خداوند هدایت و راهنمایی طلب می‌کند.

منابع

1. البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 269
2. الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 187
3. تاریخ قرآن : صفحه 583
4. پژوهشی در تاریخ قرآن کریم : صفحه (99-100)
5. بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز جلد 1 : صفحه (128-129)
6. التفسیر الکبیر جلد 1 : صفحه 173

اصطلاح‌نامه

یادداشت دامنه

مصادیق این اصطلاح را از طریق مترادفات (بج) سوره حمد بازیابی کنید.

اعم

اسامی سُوَر

وابسته

سوره حمد ( علوم قرآنی )

نمایه‌های موضوعی

جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).

برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه اسامی سوره حمد به زیرصفحه اسامی سوره حمد/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.

منابع

• الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 187، 188
• البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه 269
• التفسیر الکبیر جلد 1 : صفحه 173
• بصائر ذوی التمییز فی لطائف الکتاب العزیز جلد 1 : صفحه (128-129)
• تاریخ جمع قرآن : صفحه (148-149)
• تاریخ قرآن : صفحه 583
• شناخت سوره های قرآن : صفحه (135-136)
• پژوهشی در تاریخ قرآن کریم : صفحه (99-100)