حدود آیات
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
حدود آیات : ابتدا و انتهای هر آیه
یکی از محورهای بحث درباره آیات قرآن، این است که آیا تعیین حدّ ومرزهای آیات قرآن به‌صورت فعلی، توقیفی و از جانب خداوند متعالی و اعلان پیامبر اکرم (ص) بوده، یا اجتهاد و اظهار نظر شخصی درباره آن جایز است؟ به عبارت دیگر، راه شناسایی آیه قرآن و موارد قطع آن از آیه قبل و بعد چیست؟
دانشمندان علوم قرآنی معتقدند در این باره راهی جز گفته شارع مقدس نیست، و قیاس و رأی و اجتهاد در این باره راه ندارد؛ زیرا اگر مبنا، قیاس و رأی بود، شاید ترتیب آیات، به گونه فعلی نمی‌بود؛ به طور مثال «المص» را یک آیه شمرده‌اند؛ ولی نظیر آن مثل «المر» را یک آیه ندانسته‌اند. همچنین «یس» را یک آیه دانسته‌اند؛ ولی «طس» را نه. «حم عسق» دو آیه و نظیر آن مانند «کهیعص» یک آیه به شمار آمده است.
اینک این پرسش پیش می‌آید که با وجود توقیفی بودن معرفت آیات، چرا میان دانشمندان در باره برخی کلمات قرآن و همچنین بسیاری از آیات، اختلاف نظر هست؟ مثلاً، ابوعمرو دانی می‌نویسد: «من در قرآن کلمه‌ای جز مدهامتان نمی‌شناسم که بتوان آن را یک آیه تلقی کرد». و دیگران می‌نویسند: «کلمات دیگری در قرآن غیر از «مدهامّتان» هم هست که می‌توان آن‌ها را آیه‌ای از قرآن شمرد؛ مانند: «والنجم»، «والضحی»، «والعصر»، و کلمات و حروف مقطعه قرآن یا فواتح سوره‌ها طبق رأی کسانی که آن‌ها را آیه مستقل دانسته‌اند.
زمخشری در پاسخ به این سؤال و حل مشکل می‌گوید: «اختلافات مذکور ناشی از اختلاف روایات است». رسول خدا (ص) هنگام تلاوت قرآن، در رأس برخی آیات توقف می‌کرد تا مردم را به حد و مرز آن‌ها آگاه سازد، و پس از آگاهی مردم از حد و مرز آیات از طریق وقف، پیامبر (ص) همان آیه را به آیه بعد وصل می‌کرد (چون از نظر مطلب به هم مربوط می‌شدند) ؛ لذا بعضی از مردم پنداشتند توقف در بعضی آیات، نشانه حد و مرز آن با مابعد آن نیست (لذا در تعداد آیات قرآن اختلاف موجود را می‌بینیم) . در نتیجه، وجود این اختلافات، نشانه اجتهاد و رأی و قیاس در تعیین حد و مرز آیات نیست.
همین بحث در شناخت حد و مرز هر یک از سوره‌های قرآن نیز حاری است و توقیفی بودن حد ومرز سوره‌ها نظر غالب می‌باشد. زرکشی از ابن‌عربی نقل می‌کند که رسول خدا درباره آیات و سوره‌ها، حدود آن‌ها را معین کرده، فرموده است: «فاتحةالکتاب هفت آیه، و سوره ملک سی آیه است و… ». سپس ابن‌عربی به دشواریِ شناخت آیات و سوره‌ها اشاره کرده، می‌گوید: «شمار آیات سوره‌های قرآن از مسائل مشکل قرآن است؛ چون در قرآن انواع و اقسام آیات دیده می‌شود که برخی بلند و برخی کوتاهند؛ دسته‌ای کاملاً از آیات قبلی خود جدا است، و پاره‌ای از آیات به پایان مطلب خود می‌رسد، و قسمتی از آیات در اثنای مطلب قطع و از نظر محتوا به آیات بعدی مربوط می‌شود.
یکی از دلایل توقیفی بودن تعیین حد و مرز سوره‌های قرآن این است که بنابر نقل‌های تاریخی، پیامبر (ص) هنگام نزول وحی، یکی از نویسندگان وحی را احضار می‌کرد و از وی می‌خواست آیه یا آیات نازل شده را در فلان محل از فلان سوره قرار دهد.
منابع
- البرهان فی علوم القرآن (با حاشیه) جلد 1 : صفحه (267-270)
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 199
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه 104
- تاریخ قرآن : صفحه 551
- پژوهشی در تاریخ قرآن کریم : صفحه (64-67)
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «حدود آیات» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه حدود آیات به زیرصفحه حدود آیات/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.