نسبت اولی
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
نسبت اولی : نسبت دارای مصداق خارجی
نسبت اولی، مقابل نسبت ثانوی بوده و به نسبتی گفته می‌شود که در بیرون از ذهن وجود دارد و سپس در ذهن نیز ایجاد می‌گردد، مانند: نسبت موجود در حروف و جملات ناقص، هم چون: ظرفیت، ابتدائیت، انتهائیت، نسبت مکانی و استعلایی.
ویژگی این نسبت‌ها این است که به طور مستقیم از خارج به ذهن می‌آید و نیز از نوع نسبت ناقص و تحلیلی شمرده می‌شود؛ یعنی در واقع نسبت نیست و در تحلیل ذهن، نسبت می‌شود؛ برای مثال، نسبت ظرفیت، امری است که در بیرون از ذهن می‌باشد و در ذهن یک مفهوم اسمی و مستقل دارد، بنابراین نمی‌تواند از مصادیق نسبت باشد، اما ذهن با تحلیل این مفهوم واحد مرکب، آن را به ظرف و مظروف و رابطه بین آن دو تحلیل می‌نماید و یک نسبت تحلیلی را پدید می‌آورد.
نکته اول:
نسبت‌های اولی همانند معقولات اولی در منطق می‌باشد، زیرا آنها نیز به طور مستقیم از خارج در ذهن نقش می‌بندد؛ به این صورت که ذهن با تحلیل صورت‌های جزئی موجود در ذهن، یک صورت کلی را به دست می‌دهد، مثل این که ذهن از تحلیل صورت عمرو، بکر، زید و غیره، مفهوم کلی ' انسان ' را به دست می‌آورد.
نکته دوم:
فرق میان نسب اولیه و ثانویه این است که در نسب اولیه، جایگاه اصلی نسبت در خارج است و ذهن آن را از خارج انتزاع می‌کند، مثل: نسبت ظرفیه؛ اما در نسب ثانویه، جایگاه اصلی نسبت در ذهن است و نسبت در خارج وجود ندارد، ولی ذهن از همان نسبت ذهنی، نسبت دیگری را انتزاع می‌کند که به آن نسبت ثانویه می‌گویند، مثل: نسبت استثنائیت که در خارج موجود نیست و ذهن آن را از نسبت ذهنی میان مستثنا و مستثنامنه انتزاع می‌کند.
پانوشت
منابع
- اجود التقریرات جلد 1 : صفحه 17
- بحوث فی علم الاصول جلد 1 : صفحه 256
- فرهنگ نامه اصول فقه