مفهوم عدد
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
مفهوم عدد : بحث از دلالت یا عدم دلالت جمله عددیه بر انتفای حکم از موضوع مقیّد به غیر آن عدد
مفهوم عدد، از اقسام مفهوم مخالف است. بحث مفهوم عدد در جمله عددیه مطرح می‌گردد. جمله عددیه، جمله‌ای است که موضوع یا متعلق آن به عدد معینی مقید شده باشد.
بحث وجود یا عدم مفهوم در جمله عدد به این گونه است که حکمی که برای موضوع (یا متعلق) دارای عدد خاص (مقید به عدد خاص) ثابت شده است از موضوع مقید به غیر آن عدد خاص منتفی می‌شود یا نه؛ برای مثال، در روایات آمده است که در هر ماه سه روز روزه گرفتن مستحب است، آیا مفهوم این سخن آن است که بیشتر از سه روز مستحب نیست، یا مفهوم ندارد و نسبت به این مطلب ساکت است؟
بحث از مفهوم عدد در دو مقامِ ثبوت و اثبات مطرح است. در مقام ثبوت، مسئله به چهار صورت تصوّر می‌شود:
1. گاهی به دلیل خاصی ثابت شده که این عدد در کلام برای بیان حد و مرز موضوع، هم از جانب قلت و هم از جانب کثرت می‌باشد؛ برای مثال، جمله ' تصدق بخمسة دراهم، لا اقل و لا اکثر ' مفهوم دارد؛ یعنی ' کمتر از پنج درهم فایده ندارد و بیشتر از آن هم واجب نیست '؛
2. گاهی به دلیل خاصی ثابت شده که عدد ذکر شده در کلام تنها برای محدود کردن موضوع از نظر کثرت و زیادی است نه از نظر قلت؛ برای مثال، مفهوم این جمله که: ' حداکثر سی روز به عنوان ماه رمضان باید روزه بگیری ' این است که بیش از سی روز واجب نیست حتی اگر هلال رؤیت نشود؛
3. گاهی به دلیل خاص ثابت شده که آن عدد تنها برای بیان موضوع از نظر قلت است، و از لحاظ کثرت لا بشرط می‌باشد، برای مثال، جمله: ' تصدق بخمسة دراهم لا اقل ' به این معنا است که کمتر از پنج درهم کافی نیست، ولی درباره بیشتر از آن؛ ساکت است؛
4. گاهی هیچ گونه قرینه‌ای مبنی بر این که عدد مذکور برای محدود کردن موضوع است، وجود ندارد، مثل: ' صم ثلاثة ایّام من کل شهر '، که در این مورد بیشتر اصولی‌ها می‌گویند مفهوم ندارد، چون اثبات شیء نفی ماعدا نمی‌کند.
اما در عالم اثبات:
برخی معتقدند ظهور یا انصراف عدد این است که در مقام تحدید، هم از نظر قلت و هم از نظر کثرت، می‌باشد؛ پس در هر دو طرف مفهوم دارد، مگر این که قرینه‌ای بر خلاف آن اقامه شود، مانند عدد در آیه: « الزانیة و الزانی فاجلدوا کلّ واحد منهما مائة جلدة »، که در تحدید از نظر قلت و کثرت ظهور دارد؛ یعنی صد ضربه باید زده شود نه 101 و نه 99 ضربه.
برخی معتقدند ظاهر کلمات بیشتر اصولیون این است که جمله عددیه مفهوم ندارد. آنها می‌گویند هر چند جمله عددیه بر این مطلب دلالت می‌کند که به جا آوردن اقل مجزی نیست، امّا این بدین دلیل نیست که بر مفهوم دلالت دارد، بلکه به این علت است که عنوان اقل در این خطاب خاص، مأمور به نیست، ولی این امر مانع از آن نیست که در خطاب دیگری اقل، مأموربه باشد. به همین بیان روشن می‌شود که جمله عددیه نمی‌تواند طبیعی حکم را از عدد اکثر نیز نفی نماید.
منابع
- الموجز فی اصول الفقه : صفحه (176-177)
- اصول الفقه : صفحه 144
- کفایة الاصول : صفحه 250
- اصول الفقه : صفحه 144
- التمهید فی تخریج الفروع علی الاصول : صفحه 252
- مبادی فقه و اصول : صفحه 247
- محاضرات فی اصول الفقه جلد 5 : صفحه 150
- شرح اصول فقه جلد 1 : صفحه 281
- اصول الفقه جلد 1 : صفحه 129
- نهایة الافکار جلد 1 : صفحه 503
- فرهنگ نامه اصول فقه
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «مفهوم عدد» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
اعم
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه مفهوم عدد به زیرصفحه مفهوم عدد/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- اصول الفقه جلد 1 : صفحه 114، 129
- اصول الفقه : صفحه 144
- اصول الفقه : صفحه 144
- الاحکام فی اصول الأحکام جلد 2 : صفحه 89
- التمهید فی تخریج الفروع علی الاصول : صفحه 252
- الذریعة الی اصول الشریعة جلد 1 : صفحه 407
- الفوائد الحائریة : صفحه 183
- المحصول فی علم اصول الفقه جلد 2 : صفحه 129، 132
- المحصول فی علم الاصول جلد 2 : صفحه 440، 443
- المحکم فی اصول الفقه جلد 1 : صفحه 625
- الموجز فی اصول الفقه : صفحه (176-177)
- الوجیزفی اصول الفقه : صفحه 173
- انوار الاصول جلد 2 : صفحه 80
- تسدید الاصول جلد 1 : صفحه 497
- حقایق الاصول جلد 1 : صفحه 481
- شرح اصول فقه جلد 1 : صفحه 281
- علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید : صفحه 163
- قوانین الاصول جلد 1 : صفحه 192
- کفایة الاصول : صفحه 250
- مبادی فقه و اصول : صفحه 247
- محاضرات فی اصول الفقه جلد 5 : صفحه 150
- مقالات الاصول جلد 1 : صفحه 425
- منتقی الاصول جلد 3 : صفحه 291
- نهایة الافکار جلد 1 : صفحه 503