قاعده دفع ضرر محتمل
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
قاعده دفع ضرر محتمل : حکم عقل به لزوم دفع ضرر محتمل و مظنون
قاعده دفع ضرر محتمل، از قواعد عقلی است که مضمون آن حکم عقل به دفع ضرر محتمل و یا مظنون است؛ بنابراین، اگر انسان درباره چیزی احتمال ضرر بدهد، از نظر عقل، دفع آن ضرر محتمل واجب است. این قاعده در مباحث مختلف اصولی، هم چون بحث حجیت مطلق ظن کاربرد دارد. در بحث حجیت مطلق ظن گفته شده ظن به حکم شرعی، با ظن به ضرر ملازم است و دفع ضرر مظنون از نظر عقل واجب است، پس عمل به ظن واجب است.
در بحث احتیاط نیز یکی از ادله عقلی که برای وجوب احتیاط به آن استناد شده، همین قاعده است؛ به این بیان که مبنای اصل احتیاط، حکم عقل به دفع ضرر محتمل است؛ یعنی عقل به لزوم دفع ضرر محتمل حکم می‌کند، و هرگاه در مورد ترک یا انجام کاری، احتمال ضرر اخروی باشد، عقل به احتیاط حکم می‌کند.
نکته اول:
منظور از ضرر در قاعده دفع ضرر محتمل، ضرر اخروی است که همان عقوبت محتمل می‌باشد؛ یعنی عقل حکم می‌کند که دفع ضرر اخروی احتمالی واجب است؛ اما در مورد ضرر دنیوی چه بسا عقل چنین حکمی نداشته باشد. [۱]
نکته دوم:
در مورد نسبت میان دو قاعده ' دفع ضرر محتمل ' و ' قبح عقاب بلا بیان '، اخباری‌ها معتقدند قاعده لزوم دفع ضرر محتمل، بر قاعده قبح عقاب بلا بیان ورود دارد، چون قاعده قبح عقاب بلا بیان، عقاب را در جایی که بیان نیست قبیح می‌داند، اما قاعده دفع ضرر محتمل می‌گوید: من بیان هستم و این جا از موارد عقاب بلا بیان نیست.
اصولیون عکس آن را معتقد بوده و می‌گویند: قاعده قبح عقاب بلا بیان بر قاعده لزوم دفع ضرر محتمل ورود دارد، چون مورد قاعده دفع ضرر محتمل، جایی است که احتمال عقاب در کار باشد و ما به کمک قاعده قبح عقاب بلا بیان، حکم می‌کنیم که در مورد شبهه تحریمی حکمی، احتمال عقوبت نیست تا قاعده دفع ضرر محتمل، جریان پیدا کند.
پانوشت
منابع
- علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید : صفحه (261-262)
- اجود التقریرات جلد 2 : صفحه 186
- انوار الاصول جلد 3 : صفحه 59
- ایضاح الکفایة جلد 4 : صفحه 568
- ایضاح الکفایة جلد 4 : صفحه 474
- فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول : صفحه 264
- منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة جلد 4 : صفحه 206
- مبادی اصول الفقه : صفحه 125
- فرهنگ نامه اصول فقه
اصطلاح‌نامه
مترادفات
از واژه «قاعده دفع ضرر محتمل» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:
- قاعده دفع ضرر، قاعده دفع ضرر مظنون، قاعده قبح اقدام بر ضرر محتمل، قاعده لزوم دفع ضرر محتمل، قاعده وجوب دفع ضرر محتمل، لزوم دفع ضرر محتمل
اعم
وابسته
نمایه‌های موضوعی
جستجوی محتوای اطلاعاتی منابع به منظور دستیابی کاربران به موضوع مورد نظر از بین سایر موضوعات، از طریق واژگان کنترل شده(اصطلاح‌نامه).
برای دسترسی به نمایه‌های شامل واژه قاعده دفع ضرر محتمل به زیرصفحه قاعده دفع ضرر محتمل/نمایه‌های موضوعی مراجعه کنید.
منابع
- آراؤنا فی اصول الفقه جلد 2 : صفحه 177
- اجود التقریرات جلد 2 : صفحه 186
- اصطلاحات الاصول : صفحه 44
- اصول الاستنباط : صفحه 217، 218
- الاصول العامة للفقه المقارن : صفحه 514، 515
- انوار الاصول جلد 3 : صفحه 59، 61، 79
- ایضاح الکفایة جلد 4 : صفحه 473، 474، 568
- تهذیب الاصول جلد 2 : صفحه 189
- حقایق الاصول جلد 2 : صفحه 148، 149، 151، 153، 159، 255
- سیری کامل در اصول فقه جلد 11 : صفحه (342-347)، (348-356)
- سیری کامل در اصول فقه : صفحه (342-347)
- علم اصول الفقه فی ثوبه الجدید : صفحه 241، (261-262)، 262، 344
- فرائد الاصول جلد 1 : صفحه 175
- فرائد الاصول جلد 2 : صفحه 413، 418
- فرهنگ تشریحی اصطلاحات اصول : صفحه 264
- فوائد الاصول جلد 3 : صفحه 217، 221، 222، 366
- کفایة الاصول : صفحه 353، 354، 391، 392
- مبادی اصول الفقه : صفحه 125
- مبانی استنباط حقوق اسلامی یا اصول فقه : صفحه 292
- مصباح الاصول جلد 2 : صفحه 283، 284، 285، 287، 309
- منتقی الاصول جلد 4 : صفحه 321، 446، 448، 449، 492
- منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة جلد 4 : صفحه 206، 568
- منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة جلد 5 : صفحه 297
- نهایة الافکار جلد 3 : صفحه 247