ترتیب مصحف اُبَیّ بن‌کعب
از دانشنامه علوم اسلامی
توضیح مفهومی
ترتیب مصحف اُبَیّ بن‌کعب : ترتیب سوره‌ها در مصحف ابیّ بن‌کعب
در باره ترتیب سوره‌ها در مصحف ابی بن‌کعب سه منبع داریم: 1. ~فهرست~ ابن‌ندیم؛ 2. کتاب ~الاتقان~؛ 3. کتاب ~مقدمتان~.
در ترتیبی که در ~فهرست~ ابن‌ندیم از فضل بن شاذان نقل شده، تعداد سوره‌ها 116 و شروع آنها با سوره‌های فاتحه، بقره، نساء، آل‌عمران، انعام و اعراف، و پایان آنها با سوره‌های قدر، کافرون، نصر، ابولهب، قریش، صمد، فلق و ناس است، و همچنین دو سوره خلع و حفد که مختص ابی‌بن‌کعب و مصحف او است.
در این نقل، نام سه سوره به‌گونه‌ای دیگر ذکر شده است که مطابق نام‌های رایج آن سوره‌ها نیست و در ~الاتقان~ سیوطی هم نیامده است؛ یکی سوره «طس، سلیمان» به جای سوره نمل، و دوم سوره داوود و سوم سورة‌النبی (ص) . آرتور جفری سوره داوود را با سبأ، و سورةالنّبی را با طلاق یکی می‌شمارد. روایت فضل بن شاذان از این جهت نیز جالب توجه است که نشان می‌دهد تا نیمه قرن سوم هجری هم نسخه‌ای از مصحف ابی‌ابن‌کعب موجود بوده است.
اما ترتیبی که سیوطی در ~الاتقان~ از ابن اشته در کتاب ~المصاحف~ نقل کرده است، با سوره‌های حمد، بقره، نساء و آل‌عمران شروع می‌شود و با سوره‌های کوثر، قدر، کافرون، نصر، تبت، حمد، فلق و ناس پایان می‌پذیرد. مجموع سوره‌ها 109 تا است. با آن‌که مصحف ابی‌بن‌کعب، دو سوره خَلع و حَفْد را اضافه داشته، باید جمع سوره‌ها 116 باشد؛ ولی سیوطی می‌گوید: با این که او دو سوره اضافه داشته، اما صحیح این است که مصحف ابیّ 115 سوره باشد؛ زیرا او دو سوره فیل و قریش را یکی می‌دانست. اگر این حساب را در نظر بگیریم، مصحف ابی بن‌کعب نباید بیش از 114 سوره داشته باشد؛ چون روایتی در کتاب ~وسائل‌الشیعه~ (ج 4 ص 821) از امام جعفر‌صادق (ع) نقل شده که قرائت خاندان نبوت بر قرائت ابی بن‌کعب است. بنابراین دو سوره فیل (105) و لایلاف قریش (106) و همچنین ضحی (93) و انشراح (94) باید با هم یک سوره به شمار آیند، در نتیجه، باز مصحف ابی‌بن‌کعب نباید بیش از 114 سوره داشته باشد.
اما ~مقدمتان~ (ص 64 - 74) چنین می‌گوید: در مقدمه کتاب ~مبانی~ (تفسیری که در سال 425 ق نوشته شده، ولی مؤلفش معلوم نیست) اسامی سوره‌ها و فضیلت هر یک از آنها از قول نبی اکرم (ص) نقل شده است. ترتیب سوره‌ها در آن مطابق ترتیب کنونی است جز سوره 67 (ملک) که با سوره 32 (سجده) یکجا آمده است. تعداد سوره‌ها 114 تا است و دو سوره خَلع و حَفد را هم- که به عنوان دعا نیز خوانده شده‌اند- ندارد. مشکل اصلی این است که ناقل آن شناخته شده نیست؛ وگرنه از نظر تاریخ تألیف، بر ~الاتقان~ سیوطی مقدم و از نظر رفع مشکلات ناشی از مصحف اُبی، مفید می‌بود.
جدول تفصیلی سوره‌ها بنا به مصحف ابیّ در کتاب ~تاریخ‌القرآن~ ابوعبدالله زنجانی (فصل 4، ص 141 - 144) ذکر شده است.
نیز ر.ک:مصحف ابی‌ابن‌کعب.
منابع
- تاریخ قرآن : صفحه (343-348)
- مقدمتان فی علوم القرآن : صفحه (64-74)
- الاتقان فی علوم القرآن جلد 1 : صفحه (222-223)