قسم به ستارگان

توضیح مفهومی

قسم به ستارگان : یکی از موارد قسم در قرآن

قرآن کریم در چهار آیه به «ستارگان» سوگند یاد کرده است:

1. «فَلَا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ ** الْجَوَارِ الْکُنَّسِ»؛ «سوگند به ستارگان بازگردنده که در مکان خود به گردش آیند» (تکویر// 15 - 16) .

«خُنَّس» جمع «خانس» از ماده «خَنْس» در اصل به معنی انقباض و باز گشت و پنهان شدن است، و شیطان را از این جهت «خنّاس» می‌گویند که خود را مخفی می‌کند، و هنگامی که نام خدا برده شود منقبض می‌شود، همان گونه که در حدیث آمده است: «|الشیطان یوسوس إلی العبد، فإذا ذکر الله خنس|؛ شیطان پیوسته بندگان خدا را وسوسه می‌کند و هنگامی که خدا را یاد کنند بر می‌گردد».

«جوار» جمع «جاریه» به معنی رونده سریع است. «کنس» جمع «کانس» از ماده «کَنْس» به معنی مخفی شدن است و «کَناس» به لانه پرندگان و مخفیگاه آهوان و حیوانات وحشی گفته می‌شود.

در اینکه منظور از این سوگندها چیست بسیاری از مفسران معتقدند که اشاره به پنج ستاره سیاره منظومه شمسی است که با چشم غیر مسلّح دیده می‌شود (عطارد، زهره، مریخ، مشتری، و زحل) .

توضیح اینکه اگر در چند شب متوالی چشم به آسمان بدوزیم به این معنی پی می‌بریم که ستارگان آسمان دستجمعی تدریجا طلوع می‌کنند و با هم غروب می‌نمایند بی آنکه تغییری در فواصل آنها به وجود آید، گویی مرواریدهایی هستند که روی یک پارچه سیاه در فواصل معینی دوخته شده‌اند، و این پارچه را از یک طرف بالا می‌آورند و از طرف دیگر پایین می‌کشند، تنها پنج ستاره است که از این قانون کلی مستثنا است، یعنی در لابلای ستارگان دیگر حرکت می‌کند گویی پنج مروارید ندوخته روی این پارچه آزاد قرار گرفته‌اند، و در لابلای آنها می‌غلطند!

اینها همان پنج ستاره بالا است که عضو خانواده منظومه شمسی می‌باشد، و حرکات آنها به خاطر نزدیکی‌شان با ما است، و گرنه سایر ستارگان آسمان نیز دارای چنین حرکاتی هستند اما چون از ما بسیار دورند ما نمی‌توانیم حرکات آنها را احساس کنیم، این از یک سو. از

سوی دیگر: توجه به این نکته لازم است که علمای هیئت این ستارگان را «نجوم متحیّره» نامیده‌اند زیرا حرکات آنها روی خط مستقیم نیست، و به نظر می‌رسد که مدتی سیر می‌کنند بعد کمی بر می‌گردند، دو مرتبه به سیر خود ادامه می‌دهند که در باره علل آن در علم هیئت بحث‌های فراوانی شده است.

آیات فوق ممکن است اشاره به همین باشد که این ستارگان دارای حرکتند (الجوار) و در سیر خود رجوع و باز گشت دارند (الخُنّس) و سرانجام به هنگام طلوع سپیده صبح و آفتاب مخفی و پنهان می‌شوند، شبیه آهوانی که شب‌ها در بیابان‌ها برای به دست آوردن طعمه می‌گردند، و به هنگام روز از ترس صیاد و حیوانات وحشی در «کناس» خود مخفی می‌شوند (الکُنّس) .

این احتمال نیز وجود دارد که منظور از «کَنْس» پنهان شدن آنها در شعاع خورشید است، به این معنی که به هنگام گردش در اطراف خورشید گاه به نقطه‌ای می‌رسند که در کنار خورشید قرار می‌گیرند و مطلقا پیدا نیستند، که علماء نجوم از آن تعبیر به «احتراق» می‌کنند، و این نکته لطیفی است که با توجه و دقت در وضع این ستارگان روشن می‌شود.

بعضی نیز «کَنْس» را اشاره به قرار گرفتن این ستارگان در برجهای آسمانی می‌دانند که شباهت به پنهان شدن آهوان در لانه هایشان دارد.

در حدیثی از امیر مؤ منان نیز آمده است که در تفسیر این آیات فرمود: «|هی خمسة أنجم: زحل، و المشتری و المریخ، و الزهرة، و عطارد|؛ آنها پنج ستاره‌اند: زحل و مشتری و مریخ و زهره و عطارد».

2. «و النجم إذا هوی»؛ «سوگند به ستاره چون فرود آید» (نجم// 1) .

برخی از مفسران «نجم» را اسم جنس می‌دانند که شامل همه ستارگان می‌شود. نظریه دیگر این است که «نجم» ستاره مخصوصی به نام «ثریا» است.

3. «فَلَا أُقْسِمُ بِمَوَاقِعِ النُّجُومِ ** وَإِنَّهُ لَقَسَمٌ لَّوْ تَعْلَمُونَ عَظِیمٌ»؛ «سوگند به مواقع نزول ستارگان! و اگر بدانید، سوگند بسیار بزرگی است» (واقعه// 75-76) . بیشتر مفسران «مواقع نجوم» را به محل طلوع و غروب ستارگان تفسیر کرده‌اند.

4. «وَالسَّمَاء وَالطَّارِقِ ** وَمَا أَدْرَاکَ مَا الطَّارِقُ ** النجم الثاقب»؛ «سوگند به آسمان و طارق! و چگونه توانی طارق آسمان را بدانی؟ طارق همان ستاره درخشان است» (طارق// 1 - 3) .

در تفسیر این آیات، همه مفسران در اصل سوگند به ستارگان اتفاق‌نظر دارند و طارق را به ستاره‌ای درخشان تفسیر کرده‌اند؛ زیرا ادامه آیه می‌فرماید: «النَّجْمُ الثَّاقِبُ» که به معنای ستاره درخشان است.

منابع

1. سوگندهای قرآنی : صفحه (336-344)
2. المیزان فی تفسیر القرآن جلد 19 : صفحه 136
3. المیزان فی تفسیر القرآن جلد 19 : صفحه (26-27)
4. تفسیر نمونه جلد 26 : صفحه (189-191)
5. المیزان فی تفسیر القرآن جلد 20 : صفحه (216-217)
6. ظاهرة القسم فی القرآن الکریم : صفحه 163
7. ظاهرة القسم فی القرآن الکریم : صفحه 145
8. مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 10 : صفحه 471
9. مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 10 : صفحه 446
10. مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 9 : صفحه 172
11. الاتقان فی علوم القرآن جلد 4 : صفحه (56-58)

اصطلاح‌نامه

مترادفات

از واژه «قسم به ستارگان» بجای واژه‌های زیر استفاده کنید:

قسم به کواکب

اعم

قسم به مخلوقات

منابع

• الاتقان فی علوم القرآن جلد 4 : صفحه (56-58)
• المیزان فی تفسیر القرآن جلد 19 : صفحه (26-27)، 136
• المیزان فی تفسیر القرآن جلد 20 : صفحه (216-217)
• تفسیر نمونه جلد 26 : صفحه (189-191)
• سوگندهای قرآنی : صفحه (336-344)
• ظاهرة القسم فی القرآن الکریم : صفحه 145، 163
• قرآن و آخرین پیامبر : صفحه 245
• مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 10 : صفحه 446، 471
• مجمع البیان فی تفسیرالقرآن جلد 9 : صفحه 172
• پژوهشی درباره قرآن و پیامبر : صفحه 245